SHTETI I VOGËL, SHERRIN E MADH

Letra nga limbo

KOHA DITORE, 25 NENTOR 2011

Tregimi për tregtinë e lirë, arkat fiskale e mëditjet qeveritare

Janë bërë pothuajse katër muaj që nga shkelja unilaterale e marrëveshjes së tregtisë së lirë nga ana e Maqedonisë. Mielli i destinuar në tregun maqedon nga një prodhues kosovar vazhdon të kthehet prapa. Pa as një paralajmërim, pa asnjë zhurmë, pa asnjë arsyetim, shteti maqedon me komfortin më të madh e brengën më të vogël na bëri një trajtim përbuzës: shkeli tinëzisht një marrëveshje ndërshtetërore. E bëri meqë në periudhën e ngritjes së prodhimit vendor të miellit, ndalesa e padrejtë e konkurrencës nga jashtë do të përmirësonte dukshëm kapacitetet e bizneseve të tyre. Në një vend normal, me institucione normale, me pak dinjitet ndaj shtetit e me më shumë vullnet ndaj biznesit, reagimi ynë do të kishte qenë i shpejtë, politikisht korrekt dhe në fund me output maestral. Ndoshta jo me shumë zhurmë, ndoshta pa vëmendje mediale, ndoshta pa spektakël mbledhjesh qeveritare por me një vendim një paragrafësh, me nja katër-pesë rreshta, do të duhej të vinte një masë reciprociteti; jo vetëm në miell por në të gjitha produktet maqedone. Ja bëjmë tregti të plotë e si duhet, ja hiq!  Në një vend anormal, me institucione anormale, shkelje e përbuzje të tilla u kaluan vetëm me paralajmërime. I sakatuam me paralajmërime sa që një ditë do të na marrin “seriozisht”. Ministria e Tregtisë e Industrisë paralajmëroj shtetin fqinj se do të marrë masa; kabineti qeveritar as që gjeti luksin e diskutimit të tillë.  

Maqedonia do të hapë kufijtë për miellin kosovar. Por kjo vetëm pasi kërkesa sezonale të ketë përfunduar, vetëm pasi kompanive eksportuese kosovare tu ketë bërë dëme të parikuperueshme, e vetëm pasi bizneset e tyre pas një vere pa konkurrencë do të kërkojnë shtyrjen me këto tonat. Alamet politike. E të tanët, në vend se ti mbrojnë eksportuesit ashtu kështu të pakët gjejnë kohë për paralajmërime. Ore të shkretë, po çfarë pune më të mençur kemi se ti mbrojmë të tanët? Çfarë mund të jetë më urgjente se sa reciprokimi me çdo shtet që guxon të mendoj të shkelë marrëveshjet tona. Po pse i paralajmërojmë kur nuk na paralajmëruan? Po të ishim ndonjë shtet i madh, me mekanizma të shumtë, ku fleksibiliteti i vendimeve bëhet i pamundur, ku duhet mbledhë Kongres e Senat me qindra anëtarë për të marrë një vendim reciprok, ndoshta dhe reagimet e vonuara në çështjet tregtare do të merrnin kohë. Por një shtet i vogël si ky i yni, ka arsyen më të pakët të reagojë me vonesë. Në fund të fundit nuk ka punë më të mençur se kjo. 

Deri sa tolerojmë çdo kënd të hunit e të konopit të na trajtojë me përbuzje, ndoshta dhe meritojmë. Pas Serbisë, Bosnjës e Maqedonisë nesër Mali i Zi e pse jo dhe Shqipëria do të bëjnë njëjtë. Mosaftësia jonë për të reaguar nuk bën lajm të ri. Ne njëjtë po sillemi qe sa muaj në relacion me Serbin. Madje themi se kemi reciprocitet ani pse targat, lejet, pasaportat e dokumentet biznesore (ama bash të gjitha përveç vulave doganore) na refuzohen në grup. Ne u kënaqëm sa festuam dhe e quajtëm festë pranimin e vulave doganore nga serbët, thuajse u liruam nga një ngarkesë që s’bartej dot. Madje kompelksuam dhe fjalorët e zinj të Oxfordit në definimin e fjalës reciprocitet duke i dhënë asaj një kuptim alla “qysh kem qejf”. Për nevojë të promovuesve të reciprociteti tregtar, tregtia nuk bëhet me vula doganore, po bëhet me automjete transporti (që kanë nevoje targa), me vozitës (që kanë nevojë për leje vozitje, leje identifikimi e pasaportë), e me dokumente përcjellëse (certifikata të origjinës, certifikata sanitare apo dokumente tjera fiskale). Tash, nëse asnjë nga këto dokumente nuk pranohet nga qeveria serbe, e të gjitha serbe pranohen nga ne, ku shohim reciprocitet?!

***

Sherri i madh i shtetit të vogël nuk mbaroj vetëm në relacionet tregtare. Sa për të mos mjaftuar mosmbrojtja e atyre për të cilët thirren se duhet mbrojtur, vendi po i jep dhe një goditje tjetër bizneseve brenda. Paralajmërimet se kostot e kontrollit teknik të arkave fiskale do të mbërrijë në hiç më pak se 200 euro, të bëjnë të mendosh për skajshmërinë e paskrupullt të trajtimit mizor ndaj të vetmëve që mund të na nxjerrin nga ky pus problemesh, bizneset. Nuk arrij të kuptoj ende se si një kontroll makine llogaritëse 25 centimerëshe bën dhjetë herë më shumë se një kontroll teknik i një veture?! Pavarësisht kësaj, ngarkesa financiare si këto jo vetëm se rrisin cimet e të gjitha produkteve në vend, por çdo biznes kosovar bëhet dukshëm më pak konkurrues se ai rajonal. Të njëjtit ashtu kështu janë në disavantazh me ngarkesat e shumta fiskale, me normat e larta të interesit, me mospagesën e obligimeve qeveritare për projektet enderore (ky fenomen i ri), me problemet e ngushtimit të bazës tatimore e me dënime te rrepta për hir të arkëtimit të paarsyeshëm të të hyrave buxhetore. Them i paarsyeshëm meqë Qeveria në vend se të zgjerojë bazën tatimore zgjeron barrën në bizneset ekzistuese duke i rënduar të njëjtit në pafundësi.

Kujtoni se vetëm 13 mijë nga 65 mijë biznese kosovare janë fiskalizuar deri më sot. Shumica prej tyre janë hallxhinjë që nuk kanë relacione me politikbërësit tanë. Zbatuesit e projektit as nuk guxuan tu afroheshin naftarëve të cilët sot përbëjnë bizneset me qarkullimin më të lartë në vend; e domosdoshmërisht me evazionin më të lartë fiskal. Është lufta ndaj informalitetit nevoja emergjente e këtij vendi e jo trajtimi mizor i paguesve të rregullt. Në një ambient të tillë ku trajtimi bëhet sipas tekeve, konkurrenca e padrejtë bëhet ferr i ambientit biznesor. Në një ambient të tillë janë bizneset jo-efiçente ato që mbijetojnë. Mbështetja e bizneseve jo-efiçente, pra domosdo me kualitet më të ulët, jo vetëm që na ofron paaftësi konkurruese në rajon por dhe na lë me një motor të prishur zhvillimor ku vlerat e shtuara të tyre nuk riinvestohen, por thjeshtë shpërlahen. Dhe mu këtu hyn në punë vërejtja e fundit e Raportit të Progresit se rritja ekonomike në vend nuk krijon vende të reja pune e zbutje të varfërisë; se krijimi i vlerës së re lokalizohet në biznese me mutacione në qëllime të ekzistencës. Qëllimi i bizneseve të trajtuara me favore nuk është rritja, as zgjerimi, as punësimi, por shfrytëzimi i shpejtë i kaosit tranzitor.

Bizneset kosovare kanë çdo arsye të refuzojnë pagesa të tilla enorme për hir të pasurimit të grupeve të caktuara interesash. Një refuzim grupor do të ngriste vëmendjen. Në anën tjetër, licencuesit e ofruesit të arkave fiskale duhet të liberalizojnë tregun në tansi. Me vetëm dy ndërmarrje që ofrojnë e servisojnë arka fiskale, anomali si këto vetëm se do të shtohen.

***

E nëse pyesni veten se ku shkojnë paratë e bizneseve kosovare, lexoni kostot e delegacionit kosovar në bisedime dhe mëditjet e tyre. Kryenegociatorja jo vetëm se kishte marrë një mëhallë njerëzish në bisedime, por të njëjtit, sipas ligjeve në fuqi, kishin lluksin e pagesave ditore sa paga mesatare mujore në vend; një ditë e zyrtarit sa një muaj e një kosovari mesatar – shtet se jo mahi! Ata nuk kanë se si të mos luten për zgjatje të vizitave të tilla në pafundësi.

Të marrësh mëditje sa paga mesatare në vend është fyerje e mundit të taksapaguesve, shpërdorim klasik i fuqisë së shtetit e përdhunim i nevojave sociale e zhvillimore. Praktikat e tilla hiper-shpenzuese kanë qenë në vazhdimësi; në fund e kanë të rregulluar me ligj. Pak nga kosovarët kanë kuptuar ndonjëherë se lluksi i të qenit zyrtar publik nuk qëndron në pagë, por në mëditjet që këta marrin sa herë që dalin jashtë Kosovës, madje edhe po shkuan në Tiranë e Shkup. Një qëndrim dy javor i një zyrtarit sjell dy-trefishin e pagës së tij. Po a nuk bën pjesë dhe udhëtimi zyrtar në përshkrimin e punës së tyre? Pse po u dashka të mbi-paguhen për punën që bëjnë? Paramendoni, dje, sot e edhe nesër, edhe zyrtarët e Ministrisë së Punëve të Jashtme, të cilët marrin paga të rregullta mu për punë (pra dhe vizita) të jashtme (meqë këtë punë kanë) marrin mëditje shtesë në çdo udhëtim të tyre.

Mëditjet përbëjnë vetëm një kosto të keqpërdorimit të fuqisë publike. Këto as që krahasohen me kostot multimilionëshe të aferave korruptive e as me shpenzimet tjera 300 milionëshe në mallra e shërbime. Por të njëjtat janë shembulli më tipik se me sa pak mërzi hesapohen taksapaguesit kosovarë. E vërteta e vetme është se zyrtarët tanë i kushtojnë vendit shumë, madje përtej çdo standardi evropian. Paraja publike në Kosovë shfrytëzohet pa fije dhimbje; mu sikur të jetë e huaja. Një shtet i vogël me kaq shumë sherre nuk ka se si të mos prodhojë status-quo në punësim e rëndesë në varfërim. Përderisa marrim para prej bizneseve, të cilët në rastin më optimal do të krijon vende pune, dhe u japim këto para zyrtarëve për të shëtitë sa për të rritur mëditje, vozitë vetura luksoze çdo i dyti sa për të çrregulluar çdo komunikacion ku ata pretojnë të presin (madje dhe zyrtarët më bazik), për darka e dreka edhe familjare, për qera në objekte dhe më familjare;  ky vend i shkretë ka pak gjasa të jap një lajmë të mirë. E përderisa dhe ne s’kemi durim aty ku duhet, e kemi aty ku s’duhet, mirë na bëjnë. 

(Autori, Drejtor Ekzekutiv i Institutit Riinvest, është kolumnist i rregullt i Kohës Ditore. Qëndrimet janë personale)

KUJDES ME VETERANËT

Letra nga limbo

KOHA DITORE, 18 NENTOR 2011

Janë mu rekomandimet e Fondit ato që mbrojnë interesat e veteranëve nëpërmjet parandalimit të zmadhimit të listave përfituese dhe me ketë ndarjes së tallit disproporcionalisht

Çarjet e para nga ngufatja financiare që i kemi bërë vetes me shpenzime të pakontrolluara veçse kanë filluar. Ngrirja e shpërndarjes së parasë në pak asfalt e jo më shumë po jep pritshëm defektet e para financiare. Kornizat e vëna buxhetore kanë ngurtësuar për tash e mot mundësinë për adresimin e nevojave më thelbësore të vendit. Përjashto shëndetësinë, arsimin, zhvillimin rajonal, sektorin privat apo dhe pensionet të cilat për së paku një gjysmë dekade nuk do të adresohen fare, korniza e paraparë buxhetore ka lënë në harresë edhe një varg problemesh e sfidash me rrezik të lartë të jostabilitetit social. Tashti, sa herë që Qeveria kupton se ka ‘harruar’ përfshirjen e ndonjërës prej këtyre sfidave, dyert e zgjidhjeve do të jenë të mbyllura. Me të njëjtin stil po trajtohet dhe çështja e veteranëve të luftës.

Letra e Fondit Monetar Ndërkombëtar e bërë publike nga java që shkoi, me rreshtat e saj të pakët por shumë domethënës, po i bie kambanave të alarmit. Në këtë letër Fondi bën të qartë se “revizionet në drejtim të ligjit për rregullimin e përfitimeve të kategorive të luftës janë të domosdoshme” dhe se “ato duhet vënë në vijë me zotimet e bëra nën letrën e qëllimeve të Programit Monitorues nga Stafi”. Pra janë dy elemente thelbësore në këtë konstatim: një, ligji ka nevojë për ndryshime dhe dy, këto ndryshime duhet të jenë në pajtueshmëri me një marrëveshje të pranuar paraprakisht nga dy palët.

Për të qartësuar qëndrimin e Fondit, kujtoni se në Korrik të këtij viti Qeveria jonë kishte akorduar po me FMN-ën përmbajtjen e Ligjit mbi Vlerat e Luftës. Si shpërblim për akomodomin të qëndrimeve të dyanshme, FMN kishte premtuar fillimisht monitorimin financiar në nivel stafi, dhe nëse hapat e Qeverisë do ishin të sigurta, pra nëse marrëveshjet si këto për veteranët (dhe për autostradë të Shkupit, dhe për paga, dhe për PTK) respektohen në plotni, atëherë në Korrik të 2012-ës do të nënshkruhej një program i ri përfitues financiar (i njëjtë me atë që një herë kishim humbur në fund të vitit 2010). Sipas akordimit në fjalë Kosova kishte jo më shumë se 12-13 mijë përfitues në emër të vlerave të luftës. Ligji megjithatë, para se të dërgohej për lexim të dytë në Parlament, kishte pësuar hiç më pak se 45 amandamentime; një masakër ndryshimesh. Ndryshimet e reja binin përfitues të rinj, kategori të reja, e me këtë dhe ngarkesë të re financiare. Ligji me ndryshime të reja kishte hapë dyer që veteran i luftës të thirret kushdo që vjen nga një regjion më i dalluar lufte. Thënë shkurt e shqip, me ligjin e amandamentuar Kosova mund ti kishte hiç më pak se 40.000 veteranë.

Tashti, dorën në zemër, sikur ky vend i shkretë ti kishte 40.000 kokë burrash në luftë jo më shumë se me nga një çekiç a kazmë në dorë, pale më me pushkë, kufirin verior do ta kishim diku në Hungari e Rumani, e jo në Ibër! Po aq burra as menduar për luftë nuk kanë e lëre më ta bëjnë atë. Pavarësisht kësaj, praktikat e ndërtimit të ligjeve pa analizë financiare, pra prurja e ligjit pa llogaritje të kostos së tij, janë anomali sado interesante aq dhe aventureske e me kosto tërësisht të paparashikuara; kështu nuk bëhet kanuni i mëhallës e lëre më një ligj për mbrojtjen e interesave të një shtrese të shkelur e stërshkelur. Vërejtjet e Fondit na kujtojnë edhe një herë se pse ky vend duhet të përkojë hap për hapi me rekomandimet e tyre, meqë sa herë që marrim një iniciativë më ndryshe bëjmë një sherr diku.

FMN nëpërmjet letrës i bën me dije vendimmarrësve tanë se për të aprovuar ligjin në fjalë fillimisht duhet të bëjë regjistrimin e përfituesve, pra duhet të dijë një herë e mirë sa luftëtarë Kosova ka pasur gjatë luftës së fundit. Më pas të njëjtit duhet hesapuar vlerën e mjeteve që vendi mund të ndajë për këtë kategori; e që sot, marrë restrikcionet financiare kjo vlerë nuk mund të jetë dhe aq impresive. Në fund, këtë vlerë të përgjithshme buxhetore duhet ndarë me numrin e përfituesve të evidentuar, për të përfunduar kështu me pensionin mesatar për një veteran. Por nëse Qeveria dërgon në Parlament ligjin që vë kornizat përfituese financiare, pra përcakton vlerën mujore të një veterani, vë dhe vijat gjenerale se kush mund të futet si veteran, pa ditur saktë se sa veteranë ka, atëherë e njëjta dërgesë jo vetëm se do na lërë pa marrëveshje me Fond po dhe pa fonde për veteranët e vërtetë.

Qeveria për herë të parë do të duhet të ndajë shapin prej sheqeri mu në oborr të saj. Këtë herë i gjendur para interesave të njerëzve që ai thirret se përfaqëson, pra krahun e luftës, kryeministri i vendit ka pak gjasa të vijë me ndonjë alternativë brilante. Madje për të janë dy: o të aprovojë Ligjin pa amendamentet e bëra dhe me këtë pa adresimin e kërkesave për të cilën veteranët mbajtën grevë disa javore, o të aprovojë atë me gjithë ndryshimet por me kosto shtesë. Në të parën ai prishë punë me veteranë; në të dytën me FMN. Deri sa prishja me veteranë do të thotë humbje e votave dhe me probabilitetin më të madh një sërë protestash e pakënaqësish në rrugë, prishja e dytë me Fondin do të thotë fund i përkrahjes ndërkombëtare për të. Deri sa me të parën kontrolli i zinxhirit të protestave do të bëhej i pamundur, me të dytën do të humbeshin edhe 92 milionë kredi të tjera. Në të dy rastet dëmet janë mbarësore.

Së pari, ne nuk mund e nuk duhet lënë veteranët tanë pa një përkrahje financiare; dhënia e një pensioni lëmoshë sot është më së paku çfarë ne mund të bëjmë për ta. Por, së dyti, ne nuk mund e as nuk duhet të shpërblejmë me paratë e taksapaguesve dostat e haverat e çdokujt që mendon se i takon krahut të luftës. Për më tepër, nëse ne sot ndërtojmë një ligj pa një përkufizim të qartë të përfituesve, atëherë ne i lëmë në dorë secilit vendimmarrës nesër të blejë vota me pensione të përjetshme sa herë që ka nevojë për to; e tëra çfarë duhet të bëjnë është shtypja e një librezë lufte. Prandaj është e udhës që në pajtueshmëri me regjistrat e luftës, në harmoni me një logjikë të shëndoshë, nën ombrellën e mundësive financiare, të bëhet një listë e saktë e përfituesve, pra veteranëve, dhe me këtë një shumë finale e kontributit buxhetor vjetor. Vetëm atëherë ne do mund të dimë koston reale të ligjit të ri dhe implikimet e tij në shpenzimet buxhetore.

Për të gjetur një mburojë, Qeveria do të arsyetojë vetën para luftëtarëve se është presioni nga Fondi Monetar ai që ndalon zemërgjerësinë e tyre. Veteranët një mbrojtje të tillë duhet ta marrin me plot rezervë. Janë mu rekomandimet e Fondit ato që mbrojnë interesat e veteranëve nëpërmjet parandalimit të zmadhimit të listave përfituese dhe me ketë ndarjes së tallit disproporcionalisht. Në çdo rast ndryshe, zmadhimi i listave humb dhe kuptimin e vet ligjit; të njëjtin e bën financiarisht të paimplementueshëm.

PËRHAJR AUTOSTRADA

Letra nga limbo

KOHA DITORE, 11.11.2011

Mbi 133 vjet sakrifice që nga vizionet rilindëse të Lidhjes, nuk mund e nuk duhet të vihen në peshore të njëjtë me paratë e një gjenerate. Kush jemi ne të mos sakrifikojmë? Megjithatë, do të ishte po aq naive pranimi i shablloneve destruktive nën ombrellën patriotike

Nesër do të përurohen kilometrat e parë të autostradës Vërmicë-Merdare. Do të renditen politikanë, deputetë, ministra, këshilltarë, vendorë e ndërkombëtarë, për të prerë shiritat e rrugës më të kushtueshme të ndërtuar ndonjëherë në Kosovë. Është paksa inferiore ideja se jemi të vetmit në Evropë që i gëzohemi asfaltit; madje batutat për një të moshuar që diku në Kosovë rreh asfaltin në pabesi se si nuk është shkrirë në diell, tashmë kanë zënë vend. Gëzimi për asfalt tregon nivelin e zhvillimit tonë. Paramendoni një lajm në Angli, Gjermani, Francë, ose Çeki, Hungari e Rumani, apo dhe në Kroaci e Slloveni ku përurimi i asfaltit bëhet festë. Festë u quajt prerja e shirit të 39 kilometrave të parë nga kryeministri jonë. Pavarësisht kësaj, simpatia e kosovarëve për rrugën e kombit do të jetë enorme. Ata që do të kalojnë nëpër të do të lumturojnë iniciatorët. Asfalti i ri, vijat e ndritshme, tabelat e bukura, shpejtësia e komforti në vozitje ,do bëjnë magji. Euforia e kosovarëve është e pritshme; kështu sillemi për pak ditë deri sa të na bëhet bajat. Them simpati meqë i gjithë projekti qëndron prapa petkut patriotik. Lidhja me Shqipërinë, dalja në det, kyçja në korridore ndërkombëtarë, ka qenë dhe është ëndrra ultime e shqiptarëve. Madje, për të akomoduar dhe ‘pacifistët’ kosovarë, kryeministri me mjeshtëri i dha rrugës emrin e  kundërshtarit të tij më të madh, presidentit të ndjerë, Dr. Rugovës.

Do të ishte paranojake, absurde e patetike kundërshtimi i një lidhshmërie kombëtare. Në patriotizëm fillon, zhvillohet e përfundon i gjithë argumenti rreth autosdradës miliardëshe. Mbi 133 vjet sakrifice nga vizionet rilindëse të Lidhjes, nuk mund e nuk duhet të vihen në peshore të njëjtë me paratë e një gjenerate. Kush jemi ne të mos sakrifikojmë? Megjithatë, do të ishte po aq naive pranimi i shablloneve destruktive nën ombrellën patriotike. Në fjalë të presidentit Regan, patriotizmi buron dhe në zërat që sfidojnë vet shtetin mu gjatë akteve patriotike. Thënë këtë, prapa patriotizmit të autostradës bashkëjeton shkelja më madhore e shpenzimit të parasë së taksapaguesit, rrezikshmëria e stabilitetit financiar, mos-transparenca, inferioriteti, mungesa e kreativitetit analitik, e disbalanci zhvillimor.

***

Thënë të drejtën, pjesën më të madhe të barrës patriotike e ka bartur në supet e veta kryeministri i tanishëm i Shqipërisë Berisha, si iniciator, dhe qytetarët e tij si financues. Ishte sakrifica e tij dhe qytetarëve të tij që zhbënë mundin 12 orësh nëpër malësinë shqiptare për të lidhë Kosovën me Shqipëri. Hapja e dy tuneleve 5 kilometërshe, rrafshimi i alpeve shqiptare, shtrimi i katër korsive deri në Vërmicë kishte bërë tanimë lidhjen. Kosova kontribuon shumë pak në këtë lidhshmëri. Në fund të fundit rrafshina kosovare ka qenë problem minimal krahasuar me pengesat gjigante përtej kufirit. Megjithatë, për të sforcuar lidhjen, për të mos quar mundin e shqiptarëve të Shqipërisë posht e kot, shqiptarët e Kosovës është dashtë të ofrojnë me po aq zell një rrugë të njëjtë. Rruga nuk bën dyshimin e as nevoja për të. Kostoja e saj, koha e ndërtimit e mundësitë e lëna anash bëjnë këtë dyshim.

Pak nga kosovarët do të kuptojnë se nën çdo kilometër të autostradës që kalojnë shtrihen 10 milionë euro të tyre. Po të ecin në këmbë i bie se në çdo hap që bëjnë (në çdo metër), Qeveria e tyre të ketë dhënë 10.000 euro. Pak nga kosovarët barazojnë bukurinë me paratë që paguajnë. Me një miliardë euro shpenzime nuk do të habitesha sikur 70 kilometra rrugë të ‘shtroheshin në dukat’. Patjetër se do të duket bukur e mirë, se asfalti do të jetë i drejtë, se tabelat do të ndriçojnë; për atë hatër janë plot një miliardë euro! Një llogaritje krahasuese me vendet e rajonit të bën të kuptosh se vendi po paguan për një rrugë pa tunele, pa ura e vetëm asfalt, dyfishin e kostove në rajon, katërfishin e asaj evropiane. Mungesa e vullnetit për të publikuar kontratën nën arsye banale të interesave biznesore (praktikë kjo e panjohur në Evropë) shtojnë dyshimet për mbi-vlerësimin e kostove reale. Kontrata e rrjedhur nga Qeveria dhe e publikuar nga Vetëvendosja, tregon për çmime enorme, për favorizime të pakuptueshme kompanisë punëkryese dhe pa fije kufizimi financiar në të. Për më tepër, mungesa e kompanisë vlerësuese për pothuajse dy vite ka lënë punëkryerësin të bëjë ama bash çfarë të dojë. Një vend që renditet i 110-ti në rangimin për korrupsion, ku gjithçka publike përdhunohet, ku pasurimi i politikanëve ka rritje eksponenciale, ofron të gjitha mundësitë për dyshime korruptive në një projekt kaq madhor. Madje, për mendimin tim, janë mu këto afera korruptive që bëjnë koston e udhës së kombit kaq të pakuptueshme dhe kontratën e nënshkruar kaq sekrete. Një qeverisje me më pak korrupsion do të nxirrte domosdo çmime më të favorshme e nxjerrja e çmimeve më të favorshme do të fascilitonte publikimin e kontratës e jo fshehjen e saj. Kontrata nuk fshihet se ka sekrete biznesore; fshihet se ka çmime të pakuptueshme.

Edhe më e rëndë bëhet pajtueshmëria në shabllon kur e gjithë aventura niset pa fije analize kost-benefit. Analiza e vetme e bërë publikë është për nja 3000-3500 të punësuar për tre vite dhe për disa speca të Krushës që shkurtojnë rrugën për 40 minuta. Personalisht do të isha shumë restriktiv sikur ti shpenzoja 1000 euro me kaq pa-planifikim, e lëre më 1 miliardë. Qeveria nuk ka arritur asnjëherë të llogarisë koston oportune të një euro të investuar në autostradë përballë alternativave në ndërtimin e rrugëve rajonale. Madje, sa herë që ka synuar të analizojë atë e ka bërë përballë alternativës së mospasjes së saj: a më mirë me të a pa të? Analiza të tilla të të paditurish bëhen sa për sy e faqe; gjithsesi më mirë me të se pa të. Projektet nuk krahasohen kundrejt të thatës, por me reflektime në para të dhëna përballë mundësive alternative, çmimin e ulët më të mundshëm përballë kualitetit më të lartë, si dhe me potencialin e një vendi për të bërë diçka.

***

Pak nga kosovarët do të kuptojnë se përveç  mosinvestimeve në çdo projekt tjetër kapital të mundshëm (vetëm 9 milion rrugë të reja deri në 2014), ata duhet të shesin për nguti e borxh asetet e tyre, duke filluar nga PTK-ja. Edhe më pak kuptojnë se menjëherë pas përfundimit të kësaj autostrade do të fillojë e reja për Shkup me kosto po aq sa kjo; pra dhe 6 vjet të tjera pa rrugë rajonale; pa rrugë për Pejë, pa rrugë për Mitrovicë, pa rrugë për Gjilan. Edhe më i dhimbshëm bëhet fakti se Kosova po përfundon rrugët e veta pa shfrytëzimin e asnjë centi nga Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim. Serbia, Maqedonia, Mali i Zi, Kroacia e Sllovenia kanë ndërtuar qindra kilometra rrugë me para të kësaj banke zhvillimore. Mungesa e kreativitetit tonë ka limituar alternativat financuese duke u mbështetur vetëm në taksat e kosovarëve. Për çfarë e gjithë kjo nguti?! Autostrada e kombit me një planifikim e analizë më të mirë ka mund të ndërtohet edhe pa shitjen e domosdoshme e për nguti të PTK-së, pa kufizime në rrugë rajonale e pa rrezik në stabilitetin financiar; sikur të kishim vetëm më tepër kreativitet në shfrytëzimin e fondeve financuese. Ngutja nuk vjen nga patriotizmi i atyre që rrënojnë në vazhdimësi pronën e pasurinë publike. Ngutja vjen nga apetitet korruptive për të marrë sa më shumë gjatë kohës së janë në pushtet.

Kryeministri i vendit do të lexojë nesër fjalime ku i fton ‘kundërshtarët’, ‘zhurmuesit’ e ‘apatriotët’ të vizitojnë udhën për të parë mrekullinë e Zotit vet. Fjalimet do të jenë kopje të kryeministrit Berisha, ashtu siç kanë qenë deri më tani. Ky i yni po bën një imitim paksa të dobët meqë i mungon karizma dhe simpatia që barten me fjalët e Berishës. Çfarë është më patriotike: mos-keqpërdorimi apo krijimi i idhjeve nacionale? A mund të bëhen të dyja? Kosovarët kanë shumë vend për të treguar patriotizëm. Patriotizëm është edhe lufta ndaj korrupsionit, edhe mosvjedhja e shtetit, edhe puna, edhe kërkesa për transparencë, analizë e llogaridhënie kur shpenzohen një miliardë euro.  Avazet e rrugëve nacionale pa të drejtë pyetje e kritike nuk janë avaze patriotike, janë thjeshtë ombrella kamufluese. Në fund fare, me gjithë të mirat e gjithë të këqijat, Kosova më në fund po lidhet me Shqipëri. Ani pse me kurriz të thyer, ani pse pa punë, ani pse pa vizion, përhajr ju qoftë autostrada.

BUXHET HAJMEDET

Letra nga limbo

KOHA DITORE, 4 NENTOR 2011

Të numërosh defektet e planifikimit financiar të Kosovës do të duhen javë e muaj. Ato përbëjnë një mal problemesh e një fushë të mbjellë me barrë e borxhe për gjenerata të tëra

“I krehur e kurdisur mirë, Ministri i Financave pas konsultimeve të shpeshta me biznese, partnerë e shoqëri civile, komform planeve zhvillimore e kornizave financiare, në përputhje me nevojat ekonomike e sociale të vendit, prezantoi më në fund buxhetin e shumëpritur, atë të rritjes e zhvillimit ekonomik.” Rreshta si këto do ti shkruaj mesiguri mbas nja njëzet viteve. E vërteta e hidhur është se përveç krehjes e kurdisjes as edhe një fakt tjetër nuk bëhet më i pavërtetë. Buxheti, siç është bërë praktikë tanimë, nuk u ndërtua me ndonjë konsultë jashtë ofiçinave partiake, nuk u përputh me as edhe një plan të vetëm, e hiq se hiq nuk adresoj ndonjë nevojë zhvillimore. Buxheti i Republikës së Kosovës dha fakte trishtuese mbi ecjen tonë, rrënimin ekonomik e financiar të vendit. I njëjti tregoj për padëgjueshmërinë e turpshme të vendimmarrësve tanë ndaj vërejtjeve ndërkombëtare e vendore. Kjo kryeneçësi tipike e një të padituri në fund do të rrënojë gjithçka që kemi shpresuar ndonjëherë të ndërtojmë; do të shpëtojnë vetëm këta politikanë që tanimë me paratë e më të varfërve të Evropës kanë blerë biletën e ikjes.

Të numërosh defektet e planifikimit financiar të Kosovës do të duhen javë e muaj. Ato përbëjnë një mal problemesh e një fushë të mbjellë me barrë e borxhe për gjenerata të tëra. Buxheti i vitit 2012, me gjithë planifikimet për dy vitet e ardhshme, tregon për fillimin e një epoke të re për kosovarët, atë të futjes në borxhe; dhe kjo vetëm pasi të kemi shterë bilancin bankar e të kemi shitur gjithë asetet publike në kohën më të papërshtatshme të mundshme. Ai tregon gjithashtu se nuk kemi aftësi planifikuese madje si asnjëherë më parë kemi devijim enorm në planifikim, dhe për më tepër çdo politikë financiare vihet mbi çfarëdo planifikimi paraprak madje të bërë hiç më larg se katër-pesë muaj më parë.

Dështimi i 2011-ës

Le të fillojmë nga e para, mungesës së aftësisë planifikuese. Me buxhetin e vitit 2012, Qeveria e Kosovës për herë të parë pranon mosmarrjen e asistencës financiare nga FMN dhe Banka Botërore si dhe ndihmën e Komisionit Evropian. Në buxhetin e vitit 2011 Qeveria kishte planifikuar të pranojë 50 milionë donacione nga BE-ja dhe 94 milionë kredi të buta nga FMN dhe Banka Botërore. Ajo kishte planifikuar gjithashtu dhe 20 milion të tjera donacione nga Banka Botërore. Me pasqyrat e prezantuara për vitin 2012, rreshtat e të hyrave të realizuara nga këto kategori (përveç 20 milionëve të BB-së) shënojnë vlerë zero. Madje, në Ligjin për Buxhet të 2011, dhe Kornizën Afatmesme të Shpenzimeve për 2012-2014, Kosova planifikonte të merrte dhe 50 milionë të tjera nga Komisioni Evropian në vitin 2012. Në buxhetin e ri ato nuk figurojnë askund. Kreditë e buta dhe donacionet, ashtu siç kishim argumentuar në vazhdimësi, u humbën për shkak të mosmarrëveshjes me FMN. Thënë këtë, Kosova ka humbur plot 137 milionë euro për vitin 2011 dhe 50 milionë të tjera për vitin 2012; ajo ka arritur me mrekulli të rikuperojë vetëm 20 milionët e Bankës Botërore.

Mungesa e aftësisë planifikuese vazhdon dhe në rastin e privatizimit të PTK-së, të hyrat e së cilës nuk u realizuan asnjëherë. Ato 300 milionët natyrshëm figurojnë si zero për vitin 2011, duke quar kështu mossaktësinë në plot 447 milionë euro vetëm për vitin 2011. Pra, rreth 30% e të hyrave të planifikuara nuk do të realizohen në këtë vit. Ky numër është rekord në parashikimet financiare të vendit. Ne nëpër vite kemi humbur sensin e planifikimit në vazhdimësi por, çdo keqpërputhje nuk ka kaluar asnjëherë përmasën njëshifrore.

Dhe mu mbi këtë bazë viheshin argumentet tona refuzuese për buxhetin e vitit 2011. Të hyrat për mbulimin e deficitit buxhetor nuk ishin asnjëherë të sigurta. Në rast të mosrealizimit (siç ndodhi tani) ato do të lindnin nevojën e shfrytëzimit të bilancit bankar apo parasë së grumbulluar nëpër vite. Kjo para në fillimvit nuk ishte më e madhe se 224 milionë euro. Realisht, në një skenar të tillë, Kosova do të përfundonte vitin me jo më shumë se 20 milionë euro, një rekord i ulët i likuiditetit dhe pasigurisë financiare. Parashikimet qeveritare planifikojnë që me 31 Dhjetor të këtij viti, Kosova në rastin më optimist të ketë 100 milionë euro në bilancin bankar. Ministri i Financave me plot zell u mundua ta paraqesë këtë si fitore epike të Qeverisë së tij, ani pse ja kishte ‘huqur’ për 447 milionë; analizat e paralajmërimet tona sipas ministrit kishin “dështuar”. Por si u bë që të ja ‘huqim’ parashikimeve për 80 milionë? Nuk ja kemi ‘huqur’ fare. Qeveria kur kuptoi se nuk ka para në fund vit vendosi të bëjë shkurtimet më të fshehta të mundshme. Shkurtimet u bënë pa shumë zë, pa shumë vëmendje dhe pa shumë diskutim. Po të merrni pasqyrat e buxhetit 2011 në fillimvit dhe ti krahasoni ato me ato të sodit e kuptoni burimin e shkurtimeve financiare. Qeveria ka zvogëluar kredinë e planifikuar për KEK-un për hiç më pak se 15 milionë euro. KEK-u i gjendur në shërbim të plotë të Qeverisë as nuk bëri zë për shkurtimin e 30% të buxhetit të planifikuar (gjithsej 45 milionë). Nëse pyesni vetën se pse këto ditë nuk kemi rrymë dhe se pse papritmas na u kthyen vitet e pasluftës, përgjigja është në projekt-buxhetin e këtij viti; KEK-u nuk ka para për të blerë rrymë. Ato nuk ju dhanë asnjëherë nga Qeveria. Shkurtimi i dytë, dhe më i madh, u bë në investimet kapitale. Në fillimvit ishin planifikuar të bëhen plot 572 milionë euro investime kapitale, në fundvit janë bërë vetëm 535 milionë; pra një diferencë prej 37 milionëve. Edhe një herë, për të arritur ato 100 milionë në fund të vitit, Qeveria ndërpreu një sërë investimesh kapitale në rrugë e infrastrukturë.

Thënë të drejtën vendimmarrësit tanë kanë mundur të kursejnë plot 1.4 miliardët e buxhetit sikur të mos jepnin paga, bënin investime a kryenin obligime të tjera financiare ndaj bizneseve private e publike. Por ja që kostoja e veprimeve të tilla është shumëfish më e lartë. Humbjet nga mungesa e energjisë elektrike (për biznese dhe familje) janë shumëfish më enorme se sa dhënia e 15 milionëve kredi. Mosndërtimi i rrugëve regjionale dhe rrugëve të reja bëhet dhe më paradoksal marrë parasysh nevojën për infrastrukturë dhe zhvillim regjional. Koncentrimi i gjithë investimeve kapitale në vetëm një asfalt në autostradë të kombit është tek i panevojshëm. Edhe më i dëmshëm bëhet vonimi i pagesave për bizneset. Asociacionet dhe odat e bizneseve në Kosovë kanë ngritur së fundi një alarm të ri. Qeveria e Kosovës, njëri ndër punëdhënësit më të mëdhenj në vend, nuk po i paguan borxhet ndaj tyre. Për bizneset e rënduara në likuiditet financiar kjo do të thotë futje në borxhe të reja (kredi bankare) apo në rastin më ekstrem dhe mbyllje e tyre. Edhe më i rëndë bëhet haraçi tatimor apo detyrimi tashmë i zakonshëm për të parapaguar tatimet. Të gjitha këto rëndesa kanë në fund një rezultat. Ky rezultat mban emrin e rritjes së papunësisë, mbylljes së bizneseve dhe së fundi rritjes së çmimeve (gati dy herë më shumë se sa në rajon). Prandaj mosshpërndarja e mjeteve financiare nga buxheti i Kosovës nuk është kursim por burim i kostove më pak të vërejtëshme por gjithsesi më të larta dhe domosdo më gjithëpërfshirëse.

Mirë se vini borxhe

Njëjtë sikur në vitin paraprak, viti 2012 planifikon gjenerim të shpenzimeve përtej kapaciteteve të të hyrave. Kjo ecje është vazhdimësi e trendeve shpenzuese përtej kapaciteteve gjeneruese të nisura nga Qeveria Thaçi 1. Për më pak se katër vite, Kosova ka kaluar nga një suficit prej 7.2 (në relacion me GDP) në deficit prej mbi 3.5%. Thënë shkurt, Qeveria e kryeministrit Thaçi gjatë mandatit të kaluar dhe deri në përfundim të mandatit të tanishëm do të ketë një bilanc trishtues financiar. Kur kryeministri Thaçi ka marrë pushtetin, arka e shtetit kishte 407 milionë euro të kursyera nga Qeveritë paraprake (nuk arsyetohet këtu mosaftësia e tyre për ti shpenzuar paratë në kohë të nevojave enorme për vendin). Sipas planifikimeve buxhetore, në fund të mandatit të kryeministrit, Qeveria do ti ketë shpenzuar gjithë 407 milionët e mbledhur, do ti ketë shitur gjithë ndërmarrjet publike, dhe do ta ketë futur vendin në një borxh prej plot 400 milionë eurove shtesë; dhe gjithë kjo nën supozimin e fortë se do të marrim ndihma financiare nga FMN. Me fjalë tjera, Qeveria Thaçi 1 dhe 2 do të shpenzojë plot 800 milionë euro më shumë se sa ka gjeruar të hyra, plus do të lë obligime afatgjate meqë mbulimi i obligimeve të tanishme bëhet me të hyra të njëhershme. Dhe mu këtu fillon e mbaron kritika ndaj një stili të tillë financiar. Nuk kontestohet asnjëherë nevoja për shpenzime, sidomos kur Kosova ka pafundësi në kërkesa. Por çdo shpenzim duhet të bazohet në gjenerim. Çdo gjenerim duhet të bazohet jo në rritje të tatimeve, jo në rritje të borxheve, asesi në shitje të aseteve publike, por vetëm dhe vetëm në performancë më të mirë të ekonomisë. Një përmirësim i tillë do të rriste dhe të hyrat tatimore por dhe aftësinë tonë për të marrë borxhe që mund ta kthejmë. Me performancën e tanishme, ne mund vetëm të marrim borxhe por asesi ti kthejmë ato.

Dhe mu gjenerimi i borxheve bën risinë në gjithë këtë fotografi. Hiq kreditë e buta prej 100 milionëve nga FMN dhe Banka Botërore, Kosova do të fillojë për herë të parë epokën e borxhit të brendshëm. Për këtë garant i del Trusti i famshëm pensional. Me planifikimet e reja buxhetore, Kosova do të marrë borxh të brendshëm nga Trusti dhe burimet tjera financuese plot 300 milionë euro. Këto nuk janë para që falen, nuk janë kredi të buta, por para që duhet kthyer Qeveria e parë pas kësaj të tanishme. Futja e borxheve të brendshme është faza e parë e destruktivitetit financiar. Më pas do të fillojnë ato të jashtme (me norma interesi enorme), paratë e privatizimit, e fondet tjera të kreditore për ndërmarrjet publike; dhe e gjithë kjo për të ndërtuar dy asfalte, një për Vërmicë një për Shkup. Do të hamë asfalt në 2014.

Relacioni me FMN

Janë dy pika esenciale që shënojnë relacionin e ri me Fondin (shih pikën 15 të Deklaratës Përmbyllëse). E para ka të bëjë me bilancin bankar që duhet të jetë jo më i ulët se 300 milionë. Me të drejtë dikush mund të pyes se pse Kosova këtë vit megjithatë do të ketë 100 milionë në bilanc bankar e jo 300 siç kërkohet nga Fondi. Ata që njohin praktiktat e financave ndërkombëtare e dinë se kriteret e performancës (në këtë rast bilanci bankar) mund të mosplotësohen ndonjëherë. Në raste të tilla vendi anëtar (në këtë rast Kosova) kërkon një “waiver”, apo një shtytje të obligimit përmbushës për një periudhë të kufizuar kohore, jo më shumë se një vit. Kosova këtë vit ka kërkuar një “waiver” me premtimin se në fund të vitit bilanci do ti ketë gjithsesi 300 milionë; pra thënë shkurt, Kosova ka blerë kohë.

Për të realizuar këtë objektiv, vendi duhet të shesë domosdo PTK-në gjatë vitit 2012. Dhe këtu prapë futemi në tregimin e njëjtë se vendi duhet të shesë për borxh e për nguti dhe se një shitje e tillë domosdo humb vlerën e asetit publik. Përveç kësaj, shitja e PTK-së mbetet e pasigurt për të njëjtat arsyet e këtij viti. Me sa seriozitet kemi dëgjuar qeveritarët tanë të shprehin bindjen e tyre se privatizimi do të ndodhë gjithsesi; për të kuptuar në fund sa shumë kanë gabuar. Me aq seriozitet do ti dëgjojmë dhe këtë vit. Për më tepër, është indijuese fakti i tendencës për klandestim të shitjes së PTK-së. Ligji për Buxhet 2012 nuk përmend askund shitjen e asetit. Qeveria shpreson të llogarisë në votimin e parlamentit të vitit të kaluar. Mos të harrojmë se vitin e kaluar Parlamenti ka votuar shitjen e PTK-së vetëm për vitin 2011, prandaj llogaritja e shitjes së saj në vitin 2012 kërkon një procedurë të re votimi. Heqja e nenit që shpjegon privatizimin e PTK-së është bërë në mënyrë dinake por maestrale (për së mbrapshti) nga Qeveria.

Mbështetja financiare nga Fondi çalon dukshëm edhe në kohën e arritjes së ndihmave. Nuk ka gjasë teorike që 92 milionët e planifikuar të arrijnë të tëra gjatë vitit 2012. Kujtoni se inspektimi i parë do të bëhet në Nëntor të këtij viti, për të matur seriozitetin e financave të Kosovës. Fondi ka ende rezerva se Qeveria mund të realizojë numrat e paraqitur për këtë vit prandaj pret fundin e vitit. Në skenarin më optimist vizita e dytë do të bëhet në Mars ndërkaq aprovimi i ndihmës në Korrik. Thënë këtë, vetëm në gjysmëvit do të mund të vijë kësti i parë nga Fondi. Në fund të vitit 2012, Kosova në rastin më optimist, do të marrë vetëm gjysmën e 92 milionëshit të planifikuar. Themi optimist meqë ka një thes kërkesash që Qeveria duhet ti përmbushë para se të nënshkruajë ndonjë marrëveshje formale me FMN.

Diskutim koti

Në fund fare, argumentet e mësipërme japin qartazi fotografinë e njëjtë të vitit të kaluar. Edhe këtë vit, njëjtë sikur në vitin e kaluar, ne planifikojmë të mbështetemi tërësisht në të hyra të paqëndrueshme. Këto të hyra përbëjnë marrëveshjen e re me FMN, shitjen e PTK-së dhe së fundi, borxhin e brendshëm nga Trusti Pensional. Vitin e kaluar të gjitha burimet e njëhershme dështuan. Shpreh bindjen e fortë se në 2012 do të kemi replikim të praktikës së fundit; vetëm se këtë herë, nuk ka më rezerve buxhetore për të na nxjerrë nga lloçi. Edhe më i rëndë bëhet pranimi i faktit se ne nuk mërzitemi për planifikime e strategji. Jo vetëm se humbim në numra sa një e treta e të hyrave, por Projekt-Buxheti i 2012-ës është në kundërshti të plotë me Kornizën Afatmesme që e kemi aprovuar hiç më larg se 5 muaj më parë. I njëjti është në kundërshtim edhe  me strategjinë e famshme të Banskos të hartuar poashtu 5-6 muaj më parë. Derisa në Bullgari planifikuam rritje ekonomike prej 8-10%, në Prishtinë themi se Kosova deri në 2014-ën do të ketë rritje jo më të madhe se 5%. Pra, parashikimi i Qeverisë është se Kosova do të ketë rritje ekonomike prej 5 ose 6 ose 7 ose 8 ose 9 ose 10%. Alamet parashikimi; futja kot.

Nuk besoj se Parlamenti i vendit do të ketë forcë e fuqi të kthej prapa këtë buxhet hajmedet. Do ta votojnë njëjtë sikur herën e fundit prandaj diskutimet si këto bëhen kot së koti. Për më tepër, Qeveria e vendit nuk do të impresionohet as me këta numra borxhesh, do të kërkojë dhe më shumë. Sapo ka filluar të sprehë shpatën për fondin e privatizimit dhe borxheve të reja për autostradën e Shkupit. Kur të përfundojë mandat, ajo do të na lë me borxhe, pa asete, me deficite e pa mbulesë. Do të na lë me plot asfalt por me numra të njëjtë të papunësisë e varfërisë. Në fund të fundit ato nuk ndërrojnë asnjëherë.