Në vend të kartolinës 2011: Ngecje në retrospektivë

Vitin e kaluar kisha shkruar se si fundvitet kosovare gjithnjë e më shumë po marrin një pamje të njëjtë. Para pushimeve të stërzgjatura qeveritare, ministrat dhe bashkëpunëtorët e tyre kostum blu e gri mblidheshin për të mbajtur konferenca e kokteje vjetore në sallat e zyret e posapromovuara me ngjyra ende të pa thara mirë. Qeshjet e tyre gojë më gojë dhe rrahjet e krahëve të njëri tjetrit shoqëronin sukseset që askush tjetër si kishte parë. Jepnin këta ministra tregues mahnitës, zhvillimorë, prosperues, e inkurajues.  Jashtë këtyre sallave shkëlqyese, çdo i  dyti bashkëkombës i tyre jetonte i papunë, çdo i treti në varfëri, çdo i katërti në varfëri të skajshme e çdo i pesti preferonte ikjen nga vendi.

Këtë vit them se vetëlavdërimet i ka marrë dheu. Ministrat dhe bashkëpunëtorët e tyre s’duken askund. Në retrospektivë viti 2010 duket ngujues në çdo tregues ekonomik. Në fillim të vitit me pompozitet u proklamua rritje ekonomike prej 7%, shitje e ndërmarrjeve publike, ndërtimi i termocentraleve të reja, rritje e investimeve kapitale, rritje e pagave, ulje e papunësisë, zbutje e varfërisë, luftim i informalitetit dhe evazionit fiskal, reciprocitet ndaj shkelësve të tregtisë së lirë dhe më e rëndësishmja luftë ndaj korrupsionit. Një vit më pas ne mbetemi në të njëjtin stad zhvillues, në të njëjtat parametra ekonomik, në mos më keq.

Një vit më pas rritja jonë ekonomike nuk kalon 4.6%, me një shpërndarje tmerrësisht destruktive për ambientin biznesor dhe rrjedhimisht krijimin e vendeve të reja të punës. Në vend të kësaj, stimulohen bizneset fantome të lidhura ngushtë me grupe të interesit në kurriz të reproduktimit logjik ekonomik. Pothuajse çdo euro e shpenzuar nga sektori publik humbet pa prodhuar ndonjë impakt multiplikatorial. Ajo euro fshehët, shpërlahet dhe largohet nga vendi duke tharë e rrënuar atë pak shpresë tonën për rimëkëmbje. Për më tepër, Raporti i Progresit me ashpërsi kritikon modelin ekonomik të mbështetur tërësisht në shpenzime publike, duke na kujtuar kështu se ne kemi një ekonomi steroidesh. Në momentin e parë që ne ndalim përdorimin e tyre neve do të na humben ato pak muskuj që kemi ndërtuar. Një rritje ekonomike e fryrë nga shpenzimet qeveritare është më tepër një iluzion për një arsye shumë të thjeshtë: ato eventualisht do të bien.

Koha Ditore 28.12.10

Një vit më pas ndërmarrjet publike kaluan nëpër një proces vetë-zhvlerësues pas skandaleve të njëpasnjëshme politike dhe anti-ekonomike. Në privatizimin e telekomit nacional ne trembën investitorët ashtu të pakët, i vumë hartës tonë një kryq të zi dhe kërkuam me plot mburrje vetëm një të shtatën e asaj se çfarë fqinji ynë verior kërkon për vetëm gjysmën e ndërmarrjes së tyre. Pritjet tona u shtynë nga nevoja për të larë borxhe të krijuara nga nisjet kapitale të pamenduara mirë. Në anën tjetër, termocentralet e reja nuk u përmendën asnjëherë pas ndjekjes së investitorëve mjaft serioz perëndimore dhe pritjes së disa anonimusëve nga Kina e Pakistani. E kur jemi tek investimet e huaja, ne u ranguam në vendin e 173 në mbrojtjen e tyre, nga vendi 172 sa ishim një vit më parë. Haiti me gjithë tërmetet, vërshimet, zjarret e krizat sociale kishte kaluar vendin tonë “evropian”.  

Një vit më pas investimet kapitale u sferuan me një autostradë që koston nuk ja di askush. Prej kur 30% e GDP-së vjetore të vendit tim bëhet subjekt i kontratave biznesore? Sa irracionale duket lidhja e obligimeve multivjetore nën petkun e sekreteve biznesore në kurriz të taksave dhe interesave të qytetarëve. Këtu s’mbaron paradoksi. Në marrëveshjen e shpejtë dhe të njëanshme (natyrisht jo nga ana jonë) me Fondin Monetar Ndërkombëtar u premtua nga nënshkruesit e saj, Qeveria jonë, se do të shiten asetet publike për të financuar këtë investim kapital. Kundërshtimet e një fakti të tillë duken patetike sidomos kur kjo marrëveshje është tërësisht publike në ueb-faqen e FMN-së. Kuptojë nevojën patriotike e ndoshta edhe ekonomike të konstruktimit të rrugës gjithë shqiptare. Një hap ëndërror për kombin tonë dhe nevojën e lidhshmërisë ekonomike më në fund me një vend mik tonin. Por nuk kuptoj rrezikshmërinë e të gjitha aseteve nacionale për një projekt të vetëm. Nuk kuptoj humbjen në një aset për të fituar në një tjetër. Ka pasur dhe ka ende alternativa shumë më atraktive financuese që nuk u përmendën e shqyrtuan asnjëherë nga projektuesit ekonomik tanë.  

Një vit më pas pagat u rritën dhe u premtuan të rriteshin në dy raste. E para pas protestave dhe skandaleve në administratë publike që rrjedhimisht një marrëveshje të rreptë me FMN. Aty treguam se zgjidhjet buxhetore bëhen pa asnjë planifikim të mirëfilltë, se përkundër mundësive për rritje të pagave ne nuk kishim bërë gjë pa një protestë dhe një kosto të kohës. Kjo natyrshëm kishte irrituar supervizorët e FMN-së që kushtëzuan kornizën shpenzuese të buxheteve, kërkuan stagnim në çdo rritje pa rritje fillimisht të të hyrave, dhe përfundimisht kishin prerë investimet kapitale në mbarë vendin. Rasti i dytë është gjatë fushatës zgjedhore. Në një stil të përzier vendim versus premtim, u shty, u kamuflua dhe u servua një rritje e pagave diku në zyre partiake, diku në rrugë e diku në mbledhje qeveritare, por asnjëherë në parlament, aty ku e ka vendin. Kjo sigurisht do të zgjojë “njerëzit në të zi” të FMN-së që me padurim presin institucionet e reja për ti dhënë lajmin e bllokimeve të ndihmave financiare aq të nevojshme për ekonominë tonë.

Një vit më pas, standardi i jetesës mbet ekzaktësisht i njëjtë, madje disa tregues vetëm sa u përkeqësuan. Papunësia u rrit me 40.000 vende të humbura të punës, varfëria preku më shumë familjet tona me rritje të njëpasnjëshme të çmimeve në produkte më bazike ndërkaq paga mesatare mbeti e pandryshuar. Kjo domosdoshmërisht ju dha kosovarëve fuqi më të ulët blerëse; i bëri më të varfër.

Një vit më pas lufta ndaj informalitetit dhe evazionit u përmbyll me një projekt të kontestueshëm, atë të arkave fiskale që përveç se pasuroj shpejtë dhe mirë dy kompani, krijoj edhe një treg duopolistik. Ekonomia më informale në Evropë vendosi të luftojë informalitetin dhe evazionin me disa makina të thjeshta e pa ndonjë supervisim nga mbledhësit tatimor. Ishte një nënçmim i qëllimshëm i sfidës së ekonomisë gri. Për të mos mjaftuar kjo, ne nuk mbajtëm as një mbledhje të vetme Qeveritare për të diskutuar të paktën vendosjen e rregullit dhe kontrollit ekonomik në 17% të territorit administrues e shtetëror, burim i pashtershëm i informalitetit.

E fundit, por shumë më e rëndësishme lufta ndaj korrupcionit i ngjau gjithëçkaje përves luftës. Tenderët njëburimorë ndonëse u zvogëluan ‘simbolikisht’ nga 190 milion në 160 milion vazhdojnë të jenë prodhues të fenomeneve korruptive. Krahas kësaj, aktivitetet qeveritare anti korruptuese zënin vend vetëm në media e asesi në trupin e tyre. Nuk dua të kursej as EULEX që u tregua mjaft politik sa herë që gjendej para presioneve stabilizuese. I gjithë ky bilanc i dha vendit një kroshe në garën rajonale për promovim ekonomik, ndërkaq vonesat e gjetjeve nuk prodhuan asnjë satisfakcion post-goditës. Mbetëm humbës në imazh, humbës në rezultat. Është tërësisht absurde se si çdo njëri jashtë Qeverisë, EULEX e hetuesisë di gjithçka për “20%” e askush brenda saj nuk ka dëgjuar e parë asgjë rreth saj.

Një vit më pas ne do të dëgjojmë premtimet e njëjta për ndërmarrjet publike të njëjta, për investimet e njëjta, për pagat e njëjta, për treguesit e njëjtë nga sallat e njejta. Gjithçka do të jetë e njëjtë, e me këtë fatkeqësisht edhe kualiteti i jetesës sonë. Një vit shkoi huq. Gëzuar 2011.

Mishmashi Ekonomik GLobal: Depresion apo Rimëkëmbje?

Përmbyllja e nëntorit për pjesën më të madhe të ekonomive globale do të jetë një ankth, jo për atë se çfarë kanë kaluar këto vende por për pritjet e tyre për muajt vijues. Nëse gjendja e tanishme e tyre financiare dhe ekonomike është ferr atëherë rimëkëmbja ekonomike domosdoshmërisht kërkon kalimin nëpër të si rrugën më të shkurtë dhe më të shpejtë të mundshme. Kriza seniore globale dhe një varg mini-krizash kanë bërë që fjalorët e politikanëve dhe poltikbërësve të përmbajnë fjalën reformë në çdo paraqitje të tyre. Derisa Britania reformon në baza të shëndosha konceptin e funksionalizimit dhe qëllimit të shtetit, SHBA-të mbeten të hendikepuar në marrjen e vetës dhe progresit drejt rimëkëmbjes. Në anën tjetër Evropa mbetet buzë një varg konsekuencash katastrofike për të gjitha arritjet e përbashkëta në sferën financiare që prej vitit 1999. Si duket, i vetmi vend që vazhdon të gjeneroj pozicione optimumi në gjithë këtë mishmash ekonomik është Kina, që përkundër thirrjeve nga pjesa tjetër e botës për sjellje konform rregullave të lojës, vazhdon të bëj të shurdhuarin. Nga e gjithë kjo dinamikë, vendi ynë i vogël mund të nxjerrë një sërë leksionesh mbi sjelljen ekonomike. Këto leksione paraqesin fondamentin e një vendi të qëndrueshëm financiar dhe ekonomik.

Ekzorcizmi Beveregian dhe Reforma Kamerunase

Lufta e Dytë Botërore kishte krijuar brenda Britanisë një unitet mbresëlënës, të paparë më herët. Britanezët besonin në bashkimin e forcave politike, akademike dhe sociale si mjet qenësor në mposhtjen e Gjermanisë Naziste, dhe ky unitet mbarënacional kërkonte në radhë të parë bashkimin e tri grupeve politike: konzervativëve, labouristëve dhe liberalëve. Pajtueshmëria e shquar për kohën kishte krijuar një ndjenjë të veçantë e që në fokus kishte shpërblimin e britanezëve për sakrificën dhe vendosmërinë e tyre. Për të inkurajuar luftën dhe qëndresën brenda vendit, Qeveria ishte e vendosur asokohe për krijimin e një shteti social e të barabartë për të gjithë. Ata i kishin kërkuar një socio-ekonomisti prodhimin e një raporti që do të jepte zgjidhje në këtë drejtim. “ The Beveridge Report” i shkruar nga Sir Uilliam Beveridge, rekomandonte që shteti duhej të gjente mënyra për të shëruar pesë demonë gjigantë, atë të Mungesës, Sëmundjes, Injorancës, Mjerimit dhe Përtacisë. Demoni i Mungesës ishte sinonim i cilësisë së ulët të jetesës; ai i Sëmundjes signifikonte rëndësinë e shëndetësisë; Injoranca atë të edukimit, Mjerimi të varfërisë ndërkaq Përtacia atë të papunësisë. Beveridge kishte rekomanduar se për të ushtruar ekzorcizëm ndaj këtyre demonëve, qeveria duhet të krijojë masa dhe politika që në esencë dhe masë të madhe mbështesin një shtet social apo shtet të mirëqenës. Raporti u bë filozofi shtetndërtuese britaneze dhe shumë vite shërbeu si argument mbrojtës për gjithë promovuesit utopik të shtetit mirëqenës. Vitin e kaluar, një studim i pavarur britanez gjatë një inspektimi në administratë publike, këshilla qendrore dhe lokale, polici, mjekë, e shërbyes të tjerë civil, kishte vërejtur një mbipunësim dhe rrjedhimisht humbje të efiçencës së punës, një proces ngarkues që kishte filluar qysh në vitin 2000. Ky studim kishte përfunduar me një rekomandim sa të vërtetë aq edhe të dhimbshëm: “në kërkim të një shteti mirëqenës, ne kemi krijuar një shtet sëmurëqenës”. Po ky investigim, ishte përshkruesi më i mirë i deevoluimit së idesë utopike mbi një shtet social nën observimin e njerëzve kryesisht destruktiv dhe që për interes kanë atë personal edhe pse thirren në një kauzë mirëqenëse.

Sot David Cameron ka vendosur barrën e një shoqërie te thyer në vanguard të agjendës së tij. Dhe kjo nuk është për të një preokupim i ri. Kur Cameron ishte zgjedhur lider i partisë konzervative vite më parë, presidenti i mëvonshëm francez Nicolas Sarkozy kishte takuar ex-ante liderin britanez duke i shprehur admirimin mbi reformën Thacheriane të vitit 1980. Cameron i kishte kthyer: “shpresoj se në vitin 2030 kandidati presidencial francez do ti thotë liderit tonë konzervativ se sa shumë ka admiruar reformën e vitit 2010”. Ai kishte një plan unik qysh atëherë. Përkundër shpenzimeve multibilioneshë, Britania para Cameron-ase kishte mbi 5 milion të papunë, e zhytur thellë në borxhe të huaja, dhe një rritje enorme të familjeve nën beneficionet sociale, gjithmonë me qëllim të përfitimeve të pakove “mirëqenëse”. Reforma Cameron sot po bën shkurtimin masiv të administratës publike, por në të njëjtën kohë është duke bërë inkurajimin e atyre që mbesin pa punë që të ndërtojnë një lloj “kooperative” private dhe të veprojnë si të tillë, dhe në fund fare kjo reformë u thotë bizneseve se është koha e juaj, ejani dhe ofroni shërbimet tuaja. Cameron po bart barrën e zhvillimit ekonomik nga shteti në sektor privat dhe këtë po e bën në një mënyrë mjaft brilante.

Obama vs Obama

Në krahun tjetër të atlantikut, një bum global i euforisë hollivudiane të vitit 2008 është në luftë të vërtetë me kuptimin e fjalës që kishin mbuluar kampanjën e tij “Ndryshim”. Ndërrimi në SHBA kishte ardhur me vet zgjedhjen e presidentit të parë afro-amerikan, për më tepër me një vullnet dhe unifikim amerikan që ndërtohej mbi një ekonomi të shterur nga një paraardhës që kishte lënë vendin në borxhe dhe jo për faj të tij në një krizë financiare të paparë më herët. Reformat e Obamës mbështetnin ndërtimin e një shteti mirëqenës. Ai kishte filluar me kalimin e reformës së famshme shëndetësore, për të cilën gjenerata me radhë do të ndjejnë kuptimin e ndryshimit. Megjithatë, kalimi nëpër Kongres i kësaj reforme dhe lufta 14 mujore për të kaluar atë, në sytë e publikut amerikan kishte konsumuar presidencën Obama. Sot demokratët merren me kundërplasjen e shpenzimeve të mëdha e të pamatura qeveritare, krizën e vazhdueshme ekonomike, rritjen e të papunëve përkundër rritjes së shpenzimeve qeveritare dhe me të keqen, rënien drastike të popullaritetit Obamanian. Madje një medium i fuqishëm amerikan kishte përshkruar gjendjen dëshpëruese të mandatit të tij si “shpresa është e tëra që i ka mbetë”; mjaft ironike kur “shpresa” ishte motoja që madhështonte dy vite më parë këtë lider të ri e karizmatik. Humbja e fundit në zgjedhje ndaj republikanëve i dha një goditje edhe më të rëndë politikave populliste të Obamas. Kritikat ndaj politikave ekonomike, sociale, të tij janë të shumta. George Sorros argumenton se “Obama kishte të drejtë të ndërhyjë në sistemin bankar, megjithatë mënyra e zgjedhur nga ai kishte të bënte më tepër me ofrimin e burimeve financiare pothuajse falas, derisa imbalancet konsum-prodhim mbeteshin të pandryshueshme”. E vërteta është se SHBA-të sot konsumojnë më tepër se janë në gjendje të prodhojnë deri sa sektori privat është i paaftë të qëndrojë në këmbë përkundër gjenerimit të profiteve. Këto profite akumulohen për të ndërtuar aftësi likuiduese tek bërësit të tyre, duke ndaluar kështu krijimin e investimeve potenciale aq të nevojshme për ekonominë; them një sjellje vetjake e bizneseve. Dhe kjo mungesë e investimeve nga sektori privat ka shërbyer mjaftueshëm për Obaman dhe administratën e tij si argument i fuqishëm për intervenim dhe rrjedhimisht futjen e pakontrolluar të parasë publike në ekonomi.

Dhe këtu, ne nuk mund të mos ndalojmë vetën për tu kthyer mbrapa tek Milton Friedman, që në mënyrë maestrale kishte parashikuar një cikël të tillë. Në një adresim për disa studentë amerikanë, Friedman shumë vite më parë kishte thënë “gabimin më të madh që bëjnë promovuesit e shtetit social është se sa herë që ka një dështim të tregut ata propozojmë një intervenim qeveritar e që më pas bëhet dështim qeveritar”. Nuk besoj se ka kohë më të mirë për të provuar një gjë të tillë. Kur tregu ka dështuar, intervenimet qeveritare bëhen edhe më dështuese. Në fund të fundit, nëse tregu nuk ka ditë ti rregullojë, qeveria është edhe më larg rregullimit. Intervenimet e SHBA-së kanë futur vendet në borxhe enorme dhe në rastin më optimist të tyre, kanë prodhuar një rezultat mjaft pesimist për krizën, duke e zgjatur atë. Ndoshta është koha kur urrejtja ndaj tregut dhe funksionimit të tij të zbutet pak nga promovuesit social, ndoshta është koha të rikthehemi në laissez-faire.

PIGS dhe Kina

Argumenti mbi rritjen e shpenzimeve qeveritare për të përmirësuar disbalancin tregtar prodhim - konsum është përdorur edhe nga vendet Evropiane, konsekuencat e të cilave për dallim nga të SHBA-ve janë të përmasave epike. Tashmë të futura në borxhe të thella (deri sa dyfishi i bruto produktit vendor) këto vende ballafaqohen si asnjëherë në historitë e tyre ekonomike dhe politike me kolaps të vet shtetit. Nga më të prekurat janë vendet “derra” (nga PIGS për Portugalia, Italia, Irlanda, Greqia dhe Spanja). Një krizë ekonomike unike, një sektor privat që nuk performon, dhe miliarda e miliarda të derdhura pa kujdes në ekonomi kanë bërë që kriza fillestare të rëndohet deri në greminën e rënies së shteteve të tëra. Rrjedhimisht, Evropa sot është në krizë të koncesualitetit në relacion me valutën e përbashkët për shkak të paaftësisë së këtyre vendeve për të rritur prodhimin nëpërmjet kontrollimit të parasë së tyre. Sikur këto vende të kishin valutat e tyre, pra të kontrollonin për politika monetare, atëherë ato fillimisht do të bënin uljen e normave të interesit, ulje e cila rrjedhimisht do të ulte kërkesën për valutën e tyre dhe si pasojë do të bënte atë më pak të vlefshme. Zhvlerësimi i tillë do ti shërbente pritjeve nacionale meqë prodhimet dhe shërbimet e këtyre vendeve do të bëheshin më të lira për tregjet e huaja, e që përfundimisht do të stimulonte eksportin dhe përmirësimin e disbalancit tregtar. Gjermania vazhdon të jetë promovuesi kryesor i idesë së unifikimit prapa euros, në një kohë kur ekonomia e saj së bashku me atë Britanike po rimëkëmben me një ritëm mjaft impresiv. Megjithatë, plani për “bail-out” apo ofrim të kredive nën kushte të mbikëqyrjeve rigoroze për Irlandën ka rrezikuar seriozisht stabilitetin e euros, qëndrueshmërinë e pjesëmarrësve të saj dhe në fund relacionin këmbyes ndaj dollarit. Hudson Institute këtë javë prodhoj një propozim mjaft interesant, të ndarjes së euros në qendrore dhe periferike (për shkak të lokalitetit gjeografik të këtyre vendeve), ku këta të fundit do të kenë të drejtën zhvleftësuese. Pavarësisht ngjarjeve të fundit dhe propozimeve të dhëna, njëri duhet të besojë në fuqinë dhe dijen ekonomike evropiane dhe mundësitë për daljen nga kjo krizë. Në të kundërtën, një histori e dhimbshme ekonomike pret Evropën.

Në gjithë këtë mes të turbulencave ekonomike, një vend duket se ka gjetur shumë mirë veten si ndjekës i proceseve. Ky vend është Kina dhe normalisht kjo gjeteje e vendit është bërë duke i shkelur rregullat e lojës, nëse ka të tilla. Në kohën kur fuqitë e mëdha ekonomike nuk arritën të prodhojnë, Kina mjeshtërisht shfrytëzoi përparësitë komperative në fuqinë punëtore dhe avancimin e shpejtë teknologjik të viteve të fundit, duke ofruar kështu të mira dhe produkte ndaj kërkuesve të shumtë. Formula e pritshme e peshës së Yuan-it Kinez në kohë të kërkesës së lartë për të, nuk prodhoj vlerësim. Qeveria kineze kur kishte kërkesë të lartë për valutën e saj blinte dollarë amerikan, duke mos lejuar kështu zhvleftësimin e dollarit (që do të rriste eksportet amerikane) dhe njëkohësisht duke ndaluar vlerësimin e Yuanit (që do të ulte eksportet kinezë). Në anën tjetër kur ballafaqohej me mungesë të ofertës monetare për Yuan ajo thjesht prodhonte para; pa ndonjë komplikim të shumtë, thjeshtë sikur një firmë prodhon letër. Kina bënte dhe vazhdon të bëjë një gjë të tillë vetëm pse është Kinë. Në një kontekst të gjerë, Kina ka fiksuar valutën e saj ndaj dollarit, dhe duke bërë një gjë këtillë ajo teknikisht tregton me dollar. Pritshëm, ndaj një qasje të tillë aspak komfort nuk ishin SHBA-të, madje konfronti i SHBA-së me Kinën në mbledhjen e Tetorit në FMN u përshkrua nga Ministri i Punëve të Jashtme të Brazilit si një “luftë virtuale”. Një gjë është e sigurt, politikat e tilla Kineze në asnjë mënyrë nuk mund dhe nuk duhet të merren si modele për ndërtim ekonomik. Ato janë afatshkurtra, të rrezikshme, ad-hoc dhe pa ndonjë vizion zhvillues. Për madhësinë dhe ritmin e zhvillimit ato një ditë do të gjuajnë mbrapshtë.

Ku jemi ne?

Askund. Jo që pritet nga një nano-treg ndonjë gjë në kontekst global, ose se ky treg prodhon ndonjë lajm relevant për ekonominë tërësore. Por ja që disi ne kemi tri gjëra të përbashkëta me trendët e tanishme globale nga të cilat, parimisht, ne mund ti nxjerrim tri paralele. E para, nga reformat britanike ne duhet te nxjerrim një mësim të thjeshtë por mjaft thelbësor. Vendi ynë në emër të kohezionit shoqëror ka ndërtuar një strukturë sociale publike e cila domosdoshmërisht do të bëhet barrë e zhvillimit ekonomik tonit. Ne duhet të kemi patjetër guximin të ndërpremë fillimisht e më pas zvogëlojmë një administratë publike kaq masive, me kaq kosto të lartë dhe me kaq joefikasitet të prodhuar. Vendi ynë duhet të bëjë thirrjen e njëjtë që Cameron i bën bizneseve.

Paralelja e dytë ka të bëjë me deficitin tregtar dhe rëndësinë e përmirësimit të këtij deficiti. Nëse rimëkëmbja ekonomike për vendet ultra-moderne mbështetet në përmirësim të bilancit tregtar, atëherë për ne një rimëkëmbje e tillë është mu në këtë bilanc. Edhe ne si amerikanët konsumojmë më tepër se që prodhojmë. Për fat të keq ne prodhojmë vetëm një të dhjetën e konsumit tonë. Për fat edhe më të keq (vetëm në këtë rast), ne nuk kemi politika monetare që nëpërmjet zhvlerësimit të valutës sonë do të bënin prodhimin tonë më atraktiv në tregjet e huaja. Megjithatë ne duhet të krijojmë një zgjidhje afatgjate, dhe kjo zgjidhje fillon nga bizneset. Për të bërë këtë rimëkëmbje aq të nevojshme tonën ne duhet patjetër të krijojmë një ambient stimulues për bizneset dhe të ndalojmë shpresuari dhe besuari se shteti dhe qeveria na bëjnë zgjidhjen. Ronald Regan, një nga liderët më influencial amerikan, në fjalimin e tij presidencial kishte thënë “qeveria nuk është zgjidhje e problemeve, qeveria është vet problemi”.

Paralelja e fundit ndërlidhet me rrezikun e borxheve të huaja dhe nevojën për stabilitet financiar. Shpenzimet e pamatura e viteve të fundit kanë rrezikuar në vazhdimësi qëndrueshmërinë buxhetore. Nëse ne shpenzojmë më tepër se që kemi atëherë futja në borxhe nuk është opsion por obligim. Futja e pamatur në borxhe është çmenduri. Nëse jemi të vogël për tu krahasuar me tregje të mëdha, duhet të sillemi si të mëdhenjtë për ti mos bërë gabimet e një të vogli.