KOKTEJ SKANDALESH

Letra nga limbo

KOHA DITORE, 26 GUSHT 2011

Tregimi për ndotjen toksike, pastrimin historik e pasurimin e shpejtë publik

Nuk besoj të ketë pasur ndonjëherë periudhë kohore kur vendi mbijeton në vazhdimësi nga një skandal në tjetrin. Është e çuditshme se si prodhojmë kaq shumë defekte për potencialin tonë të ulët. Po të kishte një matje të relacionit skandal për madhësi vendi, bindshëm do i prinim rangimit. Në më pak se dhjetë ditë, tre lajme më morën vëmendjen. Në këto tre lajme nuk bënin pjesë emërimet e fundit joprofesionale të zëvendësministrave (sa për të devalvuar komplet pozitën e zëvendësiministrit), as deklarimet e nguta se gjoja pas reciprocitetit tanimë vendi është në lulëzim ekonomik, e as pushimet e stërzgjatura të politikëbërësve kur vendi ishte nën zullumin terrorist.

Në vend të këtyre, unë zgjedh tre skandale, për mendimin tim dhe më të rënda. I pari shprehte shqetësimin e ndotjes më alarmante në Evropë nga Ferronikeli; i dyti mbi kërkesën (dhe pranimin) absurd për pastrim, rishikim e ndryshim të historisë; derisa i fundit mbi pasanikët tanë të PTK-së, të cilët përkundër rënies në fitime vazhdojnë me komfortin më të mirë të rrisin beneficionet personale. Derisa disa nga lajmet morën bujë, të tjerat mbetën nën hije. E përbashkëta e këtyre lajmeve është se ato thjeshtë përbëjnë një koktej skandalesh që nuk janë asgjë tjetër veçse zëvendësues të koktejeve të mëparshme, e paralajmëruese të atyre në të ardhmen; fundja kjo është ecja jonë.

***

Ditë më parë, Koha Ditore botoj dy pjesët e një shkrimi hulumtues të gazetarit izraelit Uri Blau “Vrima e zezë izraelite në Kosovë”, shkrim i botuar fillimisht në Izrael. Pjesët paraqisnin fakte sa trishtuese aq dhe alarmante mbi nivelin e helmimeve toksike që fabrika e Ferronikelit lëshonte në Kosovë. Ajo çfarë quhej nga Blau “katastrofë ambientale” shpërbëhej në tregues neglizhence, injorimi e mbylljeje nga një investitor i huaj. Jo vetëm se indikatorët helmues arrinin katërfishin e kufijve të lejuar, se mbetjet e rënda toksike nuk futeshin nën dhe (siç kërkohej me ligj), se investitori nuk kishte tymtarë me filtra, por se uji i kontaminuar e i konsumuar nga banorët e Drenasit domosdo shkaktonte sëmundje kanceri, probleme fertiliteti, pengesa në frymëmarrje e sëmundje të tjera; thënë shkurt, sipas Blau, kjo fabrikë po i dërgonte drenasit drejt e në vdekje.

Në çdo vend normal, me pak dinjitet e kujdes, një lajm i tillë do të dridhte ministri, qeveri e parlamente; media e shoqëri civile; të rinj e të vjetër; e në fund vet banorët e shkretë të Drenasit. Në vendin tim pa kurrfarë kujdesi e hiç ma shumë dinjitet, me banorë të lënë jetim e ministri në pushim (më shumë se në punë), lajmi përveç se mbuloj faqet e Kohës u kalua pa brengën më të vogël. As edhe një diskutim, brengë apo zë nuk u bë, shfaq apo ngrit. Banorët e Drenasit vazhduan të flenë të qetë, e të tjerët besoj se as që janë lodhur të mësojnë më shumë. Sikur me qëllim po pa dije, shkrimi më shqetësues në kohët e fundit u harrua.

Ata djemtë e Ministrisë së Ambientit, ministri e zëvendësministri, as që e panë të udhës të japin një fije mendje mbi këtë punë. Në vend të saj, me heshtje si kjo, na dhanë çdo arsye të mundshme mbi nevojën e mbylljes së Ministrisë më palidhje, më pasive e më parelevante në vend; të pavyeshëm në skajshmëri. Ministria e Tregtisë dhe Industrisë në anën tjetër, përgjegjëse për licencimin e Ferronikelit, as që mori rrugë e mund për të verifikuar thëniet e gazetarit; kanë punë më të mençur se sa helmimi i kosovarëve. Ndërkaq, Ministria e Zhvillimit Ekonomik, si gjithnjë, as që ka ide se çfarë po ngjanë. Thënë shkurt, një Qeveri e tërë as që u mërzit për shkeljen më flagrante në gjithë Evropën.

Nuk besoj se do mund gjetja e zgjidhjes. Një seriozitet dhe përgjegjësi humane e të zgjedhurve tanë do të shmangte çfarëdo dyshimi mbi pasojat e një investimi alla mesjetar. Investimet dhe investitorët e jashtëm janë esencial për Kosovën. Vendi ynë nuk ka dhe nuk do të ketë asnjëherë kapital të mjaftueshëm vetanak të gjenerojë zhvillim. Por, çdo prurje, çdo investim e çdo punë e bërë në Kosovë nuk duhet të ketë eksternalitete që në rastin më bazik cenojnë jetën dhe kualitetin e jetesës së kosovarëve. Është absurde, është e papranueshme është e turpshme toleranca në këtë drejtim. Për mendimin tim, ka dy shpjegime prapa komfortit tonë: o kemi institucione totalisht të papërgjegjshme, o dikush diku ka mbushë xhepat plot për të mbyllë sytë. Në të dy rastet heshtja është krim dhe meriton trajtim të tillë.

***

Skandali i dytë shpërtheu me vizitën e  ministrit turk të arsimit i cili fillimisht kërkoj “korrigjim” e më pas “pastrim” të historisë tonë. Sipas ministrit turk, historia jonë na qenka me defekte dhe e pasaktë. Reagimet plotësisht legjitime të kosovarëve u morën më tepër me kërkesën e ministrit. Thënë të drejtën nuk më habitë shumë tendenca turke; në fund të fundit a nuk është puna e tyre që të përmirësohet imazhi turk?! Them se e tmerrshme e brengosëse është deklarimi e tendenca e ministrit tonë të arsimit, i cili jo vetëm që afirmoj e pranoj një kërkesë të tillë, por se me zellin më të madh na tha se ndryshimet tanimë janë bërë. Sa për të mos mjaftuar kjo, çdo kundërshtues vendor u quajt si zhurmues (fjalor ky tipik i Qeverisë së tanishme – të gjithë e kopjojnë shefin).

Flaka Surroi, në shkrimin e kësaj jave, argumentoj me plot arsyeshmëri se çdo ndryshim, për shtim apo për heqje (nëse duhet bërë) të fragmenteve historike, duhet të fillojë nga vet turqit si dhe të vendoset mbi parimet e fakteve e hulumtimeve të thella, si ato të Malcolm-it e jo me deklarata politike e “vëllazërore” të ministrave. Besoj se historia, si çdo shkencë tjetër, ndërton shtyllat e saja në hulumtime të bazuara shkencore, fakte e prova të argumentuara, e që në relacionin tonë me Turqinë thënë të drejtën dëshmojnë mu të kundërtën – është Turqia ajo që duhet të korrigjojë historinë e saj në relacion me shqiptarët. Çdo nguti e politikëbërësve tanë tregon amatorizëm tipik dhe nënshtrim të pakuptimtë ndaj çdokujt që nuk është i yni.

Mbi të gjitha, kam përshtypjen se komforti i ministrit turk për të shtruar kërkesa absurde buron nga hiperprezenca turke në Kosovë, e cila për së keqi u drejtua nga vizionet politike tona. Kujtoni prezencën turke në aeroport, në shpenzimet qeveritare miliardëshe (autostrada e tanishme për Shqipëri, e sipas të gjitha gjasave dhe kjo e ardhmja për Shkup), në edukim, sistem bankar, tregti, potencialisht në energjetikë, e pse jo në një të ardhme edhe në sferën ushtarake (paralajmërimet e kalimit të kampit Bondsteel-it nën ushtrinë turke). Filozofia politike kosovare është duke fryrë  në plotni drejt Ankarasë, përkundër nevojës tonë ultime për udhëtim perëndimor.

***

Skandali i fundit u dha me raportin financiar të PTK-së, nga ku njeriu gjen njëmijë e një arsye për averzion ndaj pronës publike dhe përdhunimit të saj nga militantë partiak. Paramendoni një ndërmarrje që përkundër rënies në fitime, në vlerë e efiçencë vendos të shpërblej menaxhuesit e saj me bonuse enorme (përmbi pagave po ashtu enorme). Për çka shpërblehen këta zotërinj?! Për uljen e profitabilitetit? Për zhvlerësimin e të pazhvlerësueshmes? Apo për korrupsionin, nepotizmin, mbipunësimin, jo-efiçencën e anomali si këto? Edhe më i dhimbshëm bëhet fakti se një keqmenaxhim si ky do të kalojë pa asnjë therrë në këmbë.

Kolegu im, ekonomisti Alban Hashani, muaj më parë në një punim kishte propozuar ndërlidhshmërinë ligjore të ndërmarrjeve publike me përkrahjen politike. Besoj se kështu dhe duhet bërë. Deri sa sot kemi një kontroll politik prapa perdeve, e kemi thuajse asgjë për të ndaluar këtë kontroll, të paktën ta legjitimojmë e rrjedhimisht marrim dhe përgjegjësi për anomali si këto. Them se përgjegjësia e ndërmarrjeve publike duhet të kalojë në ministritë përkatëse; Kosova nuk është pjekur ende të ketë borde të pavarura e menaxhim autonom nga ndikimet politike. Një skandal si ky, po të kishte lidhshmëri, do të kishte dhe adresë përgjegjësie: Qeverinë. Ashtu siç është tani, secili militant që ka fatin të jetë në borde publike (lexo politike), merr timonin e parave të majme për ti ndarë ato për veti e miqtë e vet (po ashtu militantë). A ka fyerje më të madhe se një sjellje e tillë parazitare në kurriz të varfërimit më të rëndë evropian?

NJË DEFICIT SHQETËSUES

Letra nga limbo

KOHA DITORE, 19 GUSHT 2011

Prapa një deficiti enorm tregtar qëndrojnë marrëdhëniet e pabarabarta të Kosovës me rajon, anomalitë e vetëprodhuara institucionale, si dhe kreativiteti i varfër i bizneseve tona që preferojnë imitimin në vend të origjinalitetit

Javën që shkoi, Banka Qendrore në raportin e sajë të gjysmëvitit dha figurat aspak të hijshme por shumë të pritura të një disbalanci enorm tregtar të Kosovës. Për gjashtë muajt e parë të vitit, Kosova importonte diku rreth 925 milion euro më shumë se që eksportonte. Pritshëm, deri në fund të vitit, vlera e deficitit tregtar do të arrinte më së paku në 2 miliardë euro, e që mesatarisht i bie se çdo kosovar i largon një mijë euro në vit para të gatshme. Natyrshëm, në këmbim marrim produkte e shërbime që si krijojmë vet dot.

Fillimisht, kam përshtypjen se raporti i BQK-së përmbante të dhëna interesante por gjithashtu edhe një hendikep të dukshëm të analizave të pastra ekonomike. Përveç llogaritjeve të përqindjeve, të ngjashme me ato se eksporti na është rritur për 18% e se importi për 16%, njeriu gjen pak rrjedhshmëri ekonomike e analitike në të dhënat e prezantuara. Përveç kësaj, interesi tek politikëbërësit për numrat makroekonomik të vendit ishte pothuajse nul. Në vende tjera një raport i prezantuar nga Banka Qendrore do të dridhte tregje, bënte lajme e diskutime nga çdo i dyti që ka pak fill për ekonomi.

Pavarësisht kësaj, numëruesi i përbashkët i shqetësimeve të ngritura në raport ishte mosaftësia e vendit për të krijuar vlerë. Rritjet inkurajuese të eksportit në gjysmëvit zbeheshin nga struktura e tyre; ne në parim shesim hekur dhe materiale të ngjashme hekurishtesh. Rritjet në import në anën tjetër buronin nga paralajmërimet e shumëhershme mbi reciprocitetin ndaj Serbisë, nga ku tregtarët kosovarë kishin marrë sinjale të bollshme për mbushjen e stoqeve për kohë si sot. Në gjithë këtë fotografi, disbalanci i lartë tregtar duhet ti shërbejë vendit për një konkludim të thjeshte: ne jo domosdoshmërisht duhet të targetojmë rritjen e eksportit. Në vend të kësaj, bizneset kosovare kanë një kërkesë brilante brenda në vend. Rrjedhimisht, mbulimi i kësaj kërkese, pra zëvendësimi i importit, bën punë po aq sa edhe rritja e eksportit; në mos më shumë.

Por pse bizneset tona nuk po arrijnë të marrin veten? Së pari, kreativiteti i tyre është imobil. Ndërmarrësit tanë kanë mungesë serioze të origjinalitetit; preferojnë imitimin. Çdo ide afatshkurtër që bartë në vete një ekspansion të papritur shumëfishohet nga të tjerët duke koncentruar kështu kapitalin në një sferë të ngushtë e shumë konkurrenciale, e që në fund del se nuk ka qenë edhe aq gjeniale. Një varfërim në ide patjetër se jep produkte të varfra, produkte që më pas kanë gjasën e një topi bore në ferr të përfundojnë në familjet kosovare. Së dyti, fuqia punëtore e tyre është pak e përdorshme. Le të jemi të sinqertë me vetën. Në institucionet edukative ne prodhojmë fuqi gjysmake, shkollat trajnuese janë inferiore në peshën që kanë, deri sa investimet në trajnime nga ndërmarrësit shihen më tepër si shpenzim se sa kosto me një kthim. Kujtoni se një biznes kosovar investon në trajnimin e stafit të tij tetë herë më pak së një biznes rajonal. Së treti, dhe e fundit në grupin e faktorëve të brendshëm, rritja e bizneseve ka një kufi të parakohshëm. Po të shikojmë me kujdes trendin e rritjes së bizneseve tona, shumica e tyre përfundojnë diku në kufirin e kapaciteteve të pronarit të tyre. Kosovarët tregojnë ende konzervatizëm ndaj ndarjes së pronësisë nga menaxhmenti; e ndjenjë biznesin si jo të vetin po e larguan nga kontrolli i tyre apo i familjes. Për të qenë më kredibil e më të qëndrueshëm në treg, një biznes kam përshtypjen se duhet të rritet shumëherë më tepër se vizioni, aftësia e tuxharrllëkut, apo dhe kapitali i themeluesit të tij. Bizneset si Apple, Microsoft e Facbook, do të ishin sot biznese provinciale sikur Jobs, Gates apo Zuckerberg të refuzonin prurje mbi ta në menaxhment, kapital e ide. Paramendoni sa reale mund të jetë një ndërmarrës kosovar që vullnetarisht largon veten nga menaxhimi dhe kontrolli i kompanisë?!

Luksoze duken hendikepet e ndërmarrësve tanë po ti pasqyrojmë me ambientin ku ata duhet të operojnë. Një ekonomi e rënduar me parametra makroekonomik, me barriera nga më laramanet, me korrupsion e burokraci të pashtershme, e me mbrojtje të investimeve shterpe, do të rrihte mirë edhe bizneset më të parrahura. Përveç normave të larta të interesit (që nuk arsyetohen asesi), barrierave institucionale (që vazhdojnë të rriten), konkurencës jo fer e informalitetit (që stimulohen në vend se të luftohen), pra përveç argumenteve të tjerrura e stërtjerrura mbarësisht, në relacion me tregtinë e bilancin tregtar, bizneset tona kanë pasur gjithnjë një brengë shtesë: ato në vazhdimësi janë trajtuar si jetime. Kujtoni se para reciprocitetet, vite më parë, në mungesë të tregtisë së lirë për Kosovën, konkurrimi në tregjet rajonale ka qenë hipotetik. Në një disbalanc të tillë natyrshëm se rritja potenciale është kanalizuar tek bizneset rajonale e që tash janë mbretërit e Ballkanit.

Përveç kësaj, Kosova nuk ka pasur asnjëherë problem reciprociteti vetëm me Serbinë; thënë të drejtën edhe sot e kësaj dite ka me të gjitha vendet. Ai me Serbinë ka qenë më evidenti dhe njëkohësisht më i rëndi, prandaj ka merituar adresim të shpejtë. Me po aq vendosshmëri vendi duhet të trajtojë pabarazitë tjera që nuk lejojnë zhvillimin e tregtisë së lirë në rajon për kosovaret. Them për kosovarët meqë për të tjerët në relacion me neve gjithçka është brilante. Së pari, shumica e produkteve të importuara në Kosovë janë produkte ushqimore, ose të ngjashme. Pjesa më e madhe e tyre subvencionohet nga qeveritë përkatëse. Në rregullat e tregtisë së lirë, përfshirë dhe CEFTA-n apo gjithë ato marrëveshje tregtare bilaterale që vendi ka pasur ndonjëherë, një produkt i subvencionuar nuk guxon të përfshihet si i lirë e trajtohet në tarifën zero. Kjo për një arsye të thjeshtë. Një bujk kosovar, ose një përpunues ushqimi, kur fillon konkurrencën nuk e fillon me mendje se duhet të shtyhet e grithet me qeveritë rajonale, por me bizneset e tyre. Futja e hundëve e qeverive nëpërmjet subvencioneve do të thotë, ashtu siç parashihet në marrëveshjet tona, se produkti final merr një trajtim krejtësisht tjetër nga ai i lirë. Mosaftësia jonë për të për të identifikuar këto produkte të subvencionuara, nuk duhet të shërbej si pretekst i mosbërjes. Në vend të saj them se përmirësimi i kualitetit të informacioneve që doganat tona marrin dhe aftësisë identifikuese të origjinës së produktit duhet të jetë objektiv i politikëbërësve.

Vënia e rregullave të barabarta të lojës është vetëm hapi i parë në përmirësimin e klimës për bizneset që operojnë në Kosovë (qoftë me kapital vendor apo të huaj). Po zgjidhëm njëherë relacionet e tregtisë së lirë me rajon, nëpërmjet reciprocitetit që kërkon lirinë në vend të mbylljes, po shuam barrierat institucionale që i prodhojmë vet, po rritëm kreativitetin e kualitetin e ndërmarrësve vendor, them se kemi mundësi më reale të balancojmë të pabalancueshmen (në rritje). Në të kundërtën, Kosova do të vazhdojë të jetë një vend që konsumon e konsumon, pa krijuar as edhe vlerën më simbolike. Në këtë kontekst, boshllëku që krijojmë na mbulohet nga shpenzimet e qeverisë, nga ndihmat financiare apo nga paratë e mërgimtarëve; asnjëra e qëndrueshme.

KUR S’KE TAKAT

Letra nga limbo

KOHA DITORE 12 GUSHT 2011

Marrëveshja e re legjitimon Serbinë si palë pjesëmarrëse në punët e brendshme të Kosovës, mbyllë kufijtë në vend të reciprocitetit, vë status-quo kur na duhet progres, na detyron të negociojmë territor kur na është pranuar mbarësisht dhe përfundimisht amortizon çdo fuqi tonën në Veri

E tmerrshme dukej Londra këtë javë. Fotografitë e një nate pas rebelimit në lagjen veriore Tottenham  ishin trishtuese; ato ngjallnin frikë, keqardhje e mosbesim për një vend me kaq rregull e rend. Ndërtesa të djegura, qendra të vjedhura, banesa të thyera e vetura në hi e prush, bënin Londrën si një zonë lufte. Grupe banditësh, kriminelësh, e tinejxherësh me fytyra të mbuluara e shkopinj në dorë po bënin rregullin e rendin. Në gjithë këtë amulli, reagimi britanik ishte i shpejtë. Prapa një uniteti të paparë që nga sulmet terroriste të 2005-ës, vinin pushimet e ndërprera nga të gjithë politikanët, e mobilizimet enorme të forcave të rendit. Deklarata e parë e kryeministrit britanik ishte sa e thjeshte aq edhe përshkruese për hapat në vijim: “banditët do të ndjenjë fuqinë e ligjit”. Ai ju shpalli luftë dhe zero kompromis nëpërmjet vendosjes në rrugë të 16.000 policëve. Për më pak se dy net u arrestuan 525 rebelë, rrugët u hapën e gjykatat mbetën me plot punë.

Pak javë më parë, disa mijëra kilometra më në lindje, njëjtë si në Britani, grupe kriminale e vandale të maskuara e me armë në dorë, kishin bllokuar rrugë, djegë kufij e sulmuar forca të rendit. Vendi im i vogël, me polici speciale pa asnjë mjet special, me gjykata funksionale pa mundësi funksionimi, me politikanë në pushime pa luks pushimi, kishte vënë vetën në pozicion pa zgjedhje në mes fuqisë së ligjit dhe bisedimeve; në të vërtetë ishte bërë një spektator. Kosova gjatë gjithë javës po linte një forcë ushtarake (që nuk e njeh si vend)  të vë vulën dhe peshën e fuqisë së ligjit në një të tretën e territorit të saj. E kur lë dikë që për synim ka stabilitetin, e jo domosdo vënien e  rendit (pra shtetit), të kryej punët e shtëpisë, outputet janë pritshëm më të pakta se çfarë mund ti marrësh vet. Në emër të stabilitetit u dha një marrëveshje “remi”, produkt i së cilës ishte status-quo-ja deri në bisedat e ardhshme. Replikimet e deklaratave në mbledhje qeveritare, tryeza e parlament se “rebelët do të ndjenjë fuqinë e ligjit” u bënë të thata. Ajo shpresë e pakët e jona se vendi do të vë rregull e ligj, ashtu siç na është garantuar me Kushtetutën e njohur mbarësisht, u shua.

Nga marrëveshja e re njeriu nxjerr disa observime. Fillimisht, do të ishte bajat sugjerimi se jemi më keq që kemi qenë para 25 Korrikut, por edhe më bajat do të ishte besimi se situata e re prek për së afërmi idenë e Kosovës si një territor unik. Deri sa para intervenimit kishim EULEX-in dhe me këtë hapje të kufijve për kontrabandë, sot kemi një forcë ushtarake dhe zonë të bllokuar për çdo lëvizje. Megjithatë, deri sa më parë kishim një kufi, dhe një mundësi për të vënë doganier e policë kufitar, pra vënë shtet, sot një mundësi e tillë na zhbëhet pa aprovimin e palëve të përfshira (KFOR dhe Serbi). Mungesa e doganierëve dhe policëve kufitar është tregues i mungesës së vet shtetit.

Së dyti, pas prezencës konstante në bisedime të përfaqësueseve nga Beogradi (e jo atyre lokal), Serbia për herë të parë që nga shpallja e pavarësisë, legjitimohet si palë negociuse dhe vendimmarrëse për veriun e vendit nga aleanca ushtarake dhe Bashkimi Evropian. Kam frikën se mosaftësia jonë për të zgjidhë çështjet vet si dhe paarsyeshmëria e asnjanësve në proces, ka larguar veriun e vendit nga duart tona të paktën ashtu siç kemi pretenduar ta kemi një herë e përgjithmonë. Rikonfigurimi i ngjarjeve në veri do të vë temën e ndarjes apo autonomisë substanciale në tryezë të bisedimeve, kurdo që ato vazhdojnë.

Së treti, marrëveshje e re me KFOR-in mund të japë një produkt që i përngjanë reciprocitetit ekonomik, por në thelb është një rezultat që rastësisht ngjanë me objektivin tonë për reciprocitet. Kujtoni se KFOR ka shpallë kufirin verior si zonë të ndaluar ushtarake, por marrëveshja mund të jetojë deri sa të ketë jo-stabilitet. Kurdoherë që ndonjë ushtarak konstaton se siguria është rikthyer në Veri, pra në çdo skenar më ndryshe nga ai sot, vendimi për bllokim reciprok bëhet jovalid dhe rrjedhimisht humbës për ne. Njëkohësisht, masa e njëjtë ka vënë bllokadë të plotë ndaj çdo produkti jo-serb që ka përdorur kanalet veriore për tregun tonë. Të gjitha produktet sllovene, kroate, e gjermane do të marrin trajtim të njëjtë me ato serbe (e për ne më pak taksa); e që thënë të drejtën nuk ka qenë asnjëherë qëllimi ynë. 

Së katërti, ndonëse nuk pretendoj që Kosova ka fuqinë britanike, them se toleranca jonë ndaj mos-kontrollit, anarkisë dhe rebelimit ka vënë një referencë të re në veri të vendit. Që nga nënshkrimi i marrëveshjes së re me KFOR-in, dhe rrjedhimisht palën serbe, ne u kemi thënë kriminelëve se sa herë që prishet rahatia e tyre anarkike, e kontrabandës apo tendencës për terrorizëm, mund të bllokojnë rrugë, të djegin kufij, të vrasin policë, dhe prapë do të kenë fuqi negociuese e trajtim të palës. Kjo do të ketë një kosto sa herë mendojmë (nëse mendojmë) të vëmë rregull në veri.

Së pesti, Serbia edhe një herë përdor magjinë e shpikjes të letrës së re nëpërmjet krijimit të problemit, zgjidhjes së tij dhe më pas marrjes së kreditit. Ideja se serbët e veriut kanë opinione ndryshe nga Beogradi dhe se vetëm angazhimi i pro-perëndimorëve si Tadiq (përballë radikalëve të Koshtunicës) bën zgjidhjen, është sa ironike aq dhe paradoksale. Është po e njëjta qeveri që vuri serbët në rrugë, udhëhoqi e organizoi trazirat. Është po e njëjta qeveri që në plot vite financon dhe mbështet po të njëjtit rebelë. Vetëm se tash, në përfundim të krejt kësaj aventure, Tadiq do të marr rrahje të shpinës në shenjë përkrahje për zgjidhjen e problemit (të vetëkrijuar) nga çdo i dyti ndërkombëtar. Politikë se jo mahi.

Së gjashti, përderisa vendi ka në trup një plagë si veriu, shpresat për investime të jashtme dhe rigjenerim ekonomik janë të pakta, në mos inekzistente. Ngjarjet e fundit, sa herë që ato do të përsëritën, do të bëjnë (për së keqi) ballinat e lajmeve ndërkombëtare, ashtu siç bënë këtë herë. Prandaj shpejtimi i zgjidhjes (jo kompromisit) është esencial për ne.

Së shtati , ka një trubulencë enorme në mesazhet e dërguara nga bashkësia ndërkombëtare. Derisa Kosova vazhdon të marrë përkrahjen amerikane, në diplomaci dhe forca ushtarake (kontrolli në Pikën 31), laramania nga Brukseli nuk ka të ndalur. Deri sa diplomatët e BE-së bëjnë thirrje për kompromise, Ministrat e Jashtëm të fuqive më të mëdha evropiane (Angli dhe Gjermani) bëjnë thirrje për sovranitet të Kosovës. Një sinjal i tillë duhet ti shërbejë vendimmarrësve tanë si nevojë për seleksionim të kërkesave ndërkombëtare, pra refuzim sa herë që preket sovraniteti.

Dhe e fundit, çdo besim se puna jonë ka përfunduar, me Plan A, B apo C, është devijim nga qëllimi primar i yni për kontroll në gjithë vendin. Deklarimi i fitoreve për mbledhje të poenave politik është varfërim i qëllimeve të përbashkëta dhe unifikimit magjik të prodhuar në kohë të fundit. Marrëveshja e re legjitimon Serbinë si palë pjesëmarrëse në punët e brendshme të Kosovës, mbyllë kufijtë në vend të reciprocitetit, vë status-quo kur na duhet progres, na detyron të negociojmë territor kur na është pranuar mbarësisht dhe përfundimisht amortizon çdo fuqi tonën në Veri. Kjo më së paku është fitore.

REFLEKCION NË RECIPROCITET

Letra nga limbo
KOHA DITORE 5 GUSHT 2011

Struktura tregtare e Kosovës mund të ndryshoj rrënjësisht në varësi nga alternativat që vendi vendos të ndjekë në pak muaj

Dy javë pas vënies së drejtësisë në relacionet tregtare me Serbinë, vendi dhe punditët eko-politikë kanë filluar të shtrojnë dukshëm bindjen e një mëvetësie ekonomike nga, deri dje, importuesi më i madh i Kosovës. Ndonëse një qëndrueshmëri e tillë është inkurajuese, refleksionet eventuale në vend mund të vijnë (nëse vijnë) tek pas sezoneve të bollshmërisë; atëherë  muskujt tregtar dhe prodhues të vendit mbesin pa steroidë. Them nëse vijnë meqë struktura tregtare e Kosovës mund të ndryshoj rrënjësisht në varësi nga alternativat që vendi vendos të ndjekë në pak muaj, prandaj parashikueshmëria është bukur e turbullt. Këto alternativa promovojnë varietete nga ai i gjenerimit të prodhimit të brendshëm (e me këtë dhe zëvendësim afatgjatë të importit),  në ndërrim të mirëpritësve të parave tona, e deri në kthim të gjendjes së mëparshme (ri-varësi nga Serbia).

Në gjithë këtë aventurë, reagimet e kosovarëve deri më tani, me të drejtë, kanë qenë jo-ekonomike. Ato para së gjithash ishin emocionale dhe patriotike, duke u reflektuar përfundimisht në konsum. Përtej matematikës së numrave, vlerave të fitimeve apo humbjeve financiare, njeriu mbështet preferencat dhe sjelljet e veta në elemente morale, të drejtësisë e krenarisë. Nëse ndjenja dhe tendenca e një vendi ndaj nesh ishte dhe është armiqësore, destruktive e inferiore, them se kosovarët kanë legjitimitet të paktën moral të reflektojnë njëjtë. Ky legjitimitet nuk bëhet me djegie e shkelmime të produkteve dhe flamujve serb. Një dëshpërim dhe patetizëm i tillë tregon varfërinë e rezonit tonë. Them varfërim të rezonit meqë ata që djegin e shqelmojnë flakë zjarri harrojnë se konsumi i produkteve serbe nuk është në biskotat e famshme “Plazma” e as në ndonjë pije alkoolike, por në grurin nga Vojvodina që se mbjellim dot, në vajin e sheqerin që e konsumojmë me bollëk, apo dhe energjinë elektrike që bën dritat e darkës së importuar. Rrjedhimisht, bojkotimi i produkteve serbe është sfidë shumherë më e madhe se ideja jonë e varfër. Ai kërkon o zëvendësimin o prodhimin e produkteve më bazike tona.

***

Për të vënë tregimin drejt, në mungesë të frymës së lirisë së të bërit, shitjes e blerjes, nuk ka e nuk mund të ketë fitues. Është mashtrim epik bindja se vendi fiton nga mbylljet tregtare. Kosova nuk do të mund asnjëherë të prodhojë e krijojë produkte e shërbime sa gjeneron kërkesë, prandaj blerja e tyre është më parë domosdoshmëri se sa zgjedhje. Megjithatë fitues nuk ka as në trajtim të pabarabartë. Rrjedhimisht, mbyllja dhe bojkoti si outpute mbarë-destruktive, ironikisht bëhen çelës të hapjes e të konsumit. Presionet nga humbjet do të ofrojnë domosdo zgjidhje. Them se presioni që po krijohet, e që do të shtohet në vazhdimësi, anon më tepër në Serbi. E një ndërrim në qëndrimin serb do të thotë dhe përfundim i bllokadës së dyanshme ekonomike e me këtë dhe përfundim i mundësisë për të dënuar agresion serb ndaj nesh.

Një vështrim i lehtë në kronologjinë e ngjarjeve në Serbi të bën të kuptosh panikun dhe presionin e krijuar atje. Nuk besoj se do shumë mend e mund kthimi i komenteve në drejtim të zyrtarëve të llastuar serb, megjithatë sjellja e tyre na jep një ide të përafërt për reagimin serb në të ardhmen e afërt. Së pari, Kosova për Serbinë është ndër tregjet më jetike. Është afër, ka kosto të ulët plasimi dhe ka kërkesë të vazhdueshme. Kosova rangohet e katërta për nga vlera totale e eksportit serb; e para për kokë banori. Italia me 60 milionë banorë importon nga Serbia pak më pak se dyfishi i asaj që importohet në Kosovë brenda një viti (400 milionë). Humbja e këtyre milionave për një vend që ka deficit të rënduar tregtar është vetë-destruktive. Së dyti, pritjet se vendimi kosovar është një eksperiment që do të vdes nga presioni ndërkombëtar (siç pretendonte fillimisht presidenti Tadiq), ishin në korrelacion negativ me ditët e reciprocitetit. Madje, intervenimi i fundit në veri them se ka shuar ato tani. Edhe më të pakta janë bërë shpresat e opinonistëve serb se Kosova nëpërmjet ngritjes së çmimeve do të futej në një ultimatum ekonomik, nga ku dorëzimi do të ngjallte nevojën për zmbrapsje. Thënë të drejtën, sado që e dhimbshme dhe e vërtetë mund të ishte rritja potenciale e çmimeve, Kosova kishte luksin e përballimit. Fillimisht, të shtyrë nga nevoja për të vënë drejtësi, kosovarët kanë satisfakcion më të lartë nga mos-konsumi se sa nga pagesa e çmimeve më të ulëta. Më pas, ka tre muaj që bizneset kosovare janë paralajmëruar për reciprocitet. Të njëjtit kanë mbushur stoqet me produkte serbe, prandaj tregu është i ngirë së paku deri në dimër. Përveç kësaj, produktet serbe nuk janë të pazëvendësueshme. Ato nuk janë produkte monopoliste meqë nomenklatura e tyre është kryesisht ushqimore. Serbia nuk ka qenë dhe nuk është prodhuesi i vetëm i ushqimit në rajon. Vendet si Maqedonia, Bullgaria e Kroacia zënë vend lehtësisht. Të dhënat e Doganës madje shënojnë rritje të importit edhe në relacione krejtësisht të reja, si ato me Indonezi, Hong-Kong e Kinë. Shto kësaj nivelin më të lartë të prodhueshmërisë të Kosovës gjatë verës dhe ke një fotografi të qartë prapa stagnimeve në çmime. Thënë shkurt, tregu bën dhe ka bërë zgjidhje.

***

Nëse presioni është në Serbi, dorëzimi eventual serb e me këtë edhe hapja e tregtisë do të vijë më shpejtë se që presim. Deri atëherë ne duhet të kujdesemi për detyrat e shtëpisë. Fillimisht, vendi duhet të tregojë seriozitet në reciprocitet duke parandaluar prurjen e çdo produkti serb në Kosovë. Bizneset serbe mund të provojnë plasimin e produkteve nëpërmjet bizneseve rajonale jo-serbe, por çdo aftësi identifikuese e jona në këtë drejtim është jetike për të mbajtur presionin si të tillë (për këtë vendi në dorë ka “rregullën e origjinës”). Përveç kësaj, Kosova konsiderohet si e tëra territor doganor, prandaj çdo produkt i gjetur në raftet e bizneseve të papërgjegjshme, që nuk respektojnë vendimet e shtetit, duhet të konfiskohet e përcillet me dënime enorme (ja një rast legjitim për të mbushur deficitin).

Në frymë të njëjtë, pavarësisht moraliteteve ose jo në bojkotim, unë argumentoj në favor të reciprocitetit në sjellje përtej liberalizmit eventual të tregut. Produktet “made in Kosova” nuk kanë as gjasën më të vogël të shiten në Serbi edhe në rastin e hapjes së barabartë të kufijve. Njëjtë besoj se kosovarët, sidomos tash, kanë çdo arsye të reflektojnë bojkot. I njëjti të paktën penalizon tendencën agresive dhe invazioniste të një vendi ndaj nesh.

Bojkoti, megjithatë, nuk do të thotë ndalim konsumi. Zgjedhjet tona mund dhe të orientohen në prodhimin e brendshëm. Kjo nëse përmbushen dy kushte parësore. E para, bizneset vendore, nëse kanë dije e vullnet, në vend të përfitimeve afatshkurta të krizave (profiterët e konflikteve) duhet të tregojnë vizion e synojnë marrjen e tregut; madje edhe në operime humbëse. Bërja e konsumatorit për vete është kreativiteti më brilant që vendorët mund të ofrojnë. Një objektiv i tillë kërkon përmirësim në kualitet, imazh e servisim, elemente këto dukshëm në mungesë tek tanët. E dyta, nëse Qeveria ka menduar ndonjëherë të promovojë seriozisht prodhimin vendor, përtej poenave politik, tash është koha të heq barrierat e veta fiskale e të fascilitojë gjenerimin e kapitalit. Ulja e taksave në derivate, lëndë të parë e teknologji për çdo output kosovar, bashkë me revitalizimin e menjëhershëm të vijave të veçanta kreditore duhet të prodhojnë formulë suksesi. Një subvencionim i tillë politik (kurrsesi financiar) mund të jap outputet e veta para liberalizimit.

E nëse bizneset tona nuk arrijnë të zëvendësojnë importin, nëse kosovarët nuk arrijnë të ndërrojnë sjelljet e tyre anti-vendore, nëse presion serb nuk bën hapje, them se vendi duhet ti paraprijë dimrit e ofertës së pakët në dimër që shpeshherë ka thyer kurrizin e stër-thyer të kosovarëve me çmime enorme. Në një skenar të tillë paraprijës, ndërrimi i furnitorëve tanë është më e pakta çfarë vendi duhet të bëjë. Ndonëse nuk pres që Qeveria të bëj zgjidhjen e tregjeve për bizneset, them se fuqia dhe miqësia e Kosovës me vende prodhuese të fuqishme duhet të shërbejë si lehtësues i lidhjeve të reja për to. Çfarë pres megjithatë, është reagim suksesiv të Qeverisë me politika promovuse të vlerës së shtuar nga vendorët. Qeveria duhet të kuptojë se reciprociteti është vetëm fillimi i një hallke vendimesh.