ZERO LUFTË E TOLERANCË PLOT

Pavarësisht deklarimeve më tepër mbrojtëse se sa racionale, e vërteta e hidhur është se Kosova në vete bartë njërin nga problemet më frenuese në ecjen e saj. Paraja e mbledhur nga djersa e taksapaguesve më të varfër evropian, abuzohet me zotësinë më moderne të politikëbërësve më të pasur evropian

 

Jo fort larg nga sot, jo fort më mirë se tash, ardhja e raporteve ndërkombëtare pritej me deklarime afirmative dhe shprehje që sinjalizonin rangimin e problemit më mirë se më parë; të paktën kështu prodhohej suksesi. Kur raportet regresive u shpeshtuan e ashpërsuan, paraqitja ranguese më nuk kishte kuptim. Në vend të saj u zgjodh transformimi dhe glorifikimi i të patransformueshmës dhe të paglorifikueshmës; si në rastin me Fondin. Tani kur puna e Qeverisë merr vlerësim e zakonshëm vjetor, e kur raportet vijnë një nga një (secili më i zi se tjetri), reagimet e çfarëdoshme për to kanë marrë dheun. Mesiguri se e tëra çfarë do pranojnë këto konstatime regresive si përgjigje do jenë ato vizitat e zakonshme në autostradë ose darkat e reja me mësues, sa për të treguar kështu varfërinë e argumenteve të mbetura për degradimin e prodhuar në vazhdimësi.

 

Këtë javë Transparancy International dha të pritshëm, se lufta e proklamuar për zero tolerancë ndaj korrupsionit në të vërtetë ishte përkthim abuziv i një mendimi të kamufluar të një lufte zero e tolerance të bollshme. Thënë të drejtën, kur lexon njeriu raporte si këto të Transparancy International çon mendjen në deklarimet suksesive hiper-vetë-lavdëruese si ato të ministrave për punën njëqind ditëshe dhe pyet vetën se si të paktën dhe njëri nga ta nuk ngriti problemin e korrupsionit si të qenë. 

Sipas raportit të ri, të publikuar mu në ballë të faqes më të lexueshme e referueshme për korrupsion, vendi ynë ishte fabrikë korruptive me anomali institucionale nga më të ligat që nxisnin vjedhjen e çdo paraje të marrë si publike.  Sipas raportit, Kosova në vete mbante ligjet më të arsyeshme, më të pavarura, më funksionale e më evropiane të mundshme, në letër! Zbatimi i tyre ishte tmerr. Korrupsioni thuhej se buronte nga prokurimi publik e se ndikimi politik në këtë sistem prokurimi ishte enorm. As më  pak i ndikuar nuk ishte as  sistemi gjygjësor, ai i cili të paktën në parim do të duhej të barte luftën kundër korrupsionit. Në fjalë të pakta, sipas Transparancy International, ndikimi politik jo vetëm se prodhonte korrupsionin më të lartë evropian (dhe më gjerë) nëpërmjet një sistemi të brishtë prokurimi por se i njëjti ndikonte dhe shpresën e fundit për të ndalë atë, gjygjësorin. 

Këtë javë, dalja e raportit u asociua me protestën e parë në vend kundër korrupsionit. Përgjigja e Qeverisë ishte sa irracionale aq dhe injorante. Së pari, vendimmarrësit tanë u ndien të fyer nga kërkesa për të ndalë një fenomen që ata në rend të parë nuk është dashtë ta krijojnë asnjëherë, korrupsionin. Nëse janë fyer se korrupsioni atashohet me institucionet publike them të rishikojnë faktet dhe një herë meqë i njëjti nuk prodhohet në rrugë, as tek bizneset private, as në familjet tona por mu tek ta dhe nga ta. E nëse janë fyer nga shpikja e korrupsionit, pra mohojnë ekzistencën e tij, them të shikojnë raportet e Bankës Botërore, Komisionit Evropian apo vet rangimin në Transparancy International ku vendit i jepet një ulëse “meritore” në mesin e vendeve më të korruptuara. E nëse nuk binden as nga raportet, le të zbresin kate më poshtë, aty patjetër se e gjejnë.

Së dyti, ata ofruan idenë e “catch me if you can” apo “më kap nëse mundesh” duke rekomanduar se po gjetët rastësisht hajninë dërgojeni në prokurori. Besoj se konkludimi nga raporti është përgjigja më kuptimplote ndaj një retorike të tillë. Them se po të kishim një gjygjësor të pandikuar, pra të kundërtën e asaj që e thotë raporti, dhe po të kishim një korrupsion të prodhuar jashtë ofiçinave qeveritare, marrja me gjygjësor do të ishte fare e lehtë dhe plotësisht e pritshme. Por nëse ky i fundit është mashë e atyre që bëjnë korrupsion, marrja e drejtësisë është më e vështirë se fitimi i lotarisë nacionale. Të argumentosh një të bëmë tek ata që bënë bëmën është njëjtë si të kërkosh drejtësi pse je rrahur nga ai që të rrah.

Pavarësisht deklarimeve më tepër mbrojtëse se sa racionale, e vërteta e hidhur është se Kosova në vete bartë njërin nga problemet më frenuese në ecjen e saj. Korrupsioni prodhohet nga pothuajse çdo euro e tenderuar dhe e menaxhuar nga sistemi publik. Paraja e mbledhur nga djersa e taksapaguesve më të varfër evropian, abuzohet me zotësinë më moderne të politikëbërësve më të pasur evropian.  Them moderne meqë sistemi i keqpërdorimit të parasë publike në vend është aq i përsosur sa që me mekanizmat e sodit dhe me vullnetin e treguar politik, shuarja e tij bëhet objektiv utopik.

Në një sistem të tillë ku çdo gjë publike tjetërsohet në xhepat e grupeve të lidhura ngushtë me vendimmarrësit, gjetja e fijes së lëmshit rrënon dhe gjahtarët më agresiv të prokurorisë. Procesi korruptiv shkon pak a shumë kështu. Së pari, ata që kanë pak fuqi vendimmarrëse mbi cilëndo euro publike shtynë miqtë e tyre të themelojnë biznese të reja fantome. Shihni listën e tenderëve në tri vitet e fundit dhe kuptoni se si (e sa) biznese të posa-themeluara marrin tenderë.  Natyrshëm ekzistenca e këtyre bizneseve “shumë shpejt për tu bërë milionerë” nuk atashon as në formën më të thjeshtë dhënësit e punëve; ato nuk bartin emrat e tyre e as te familjarëve të tyre. Më pas, bizneset fantome duke pasur eksluzivitetin e marrjes së punës ndërtojnë konzorciume me bizneset që realisht ose janë të denja për të dhënë punën e kërkuar ose janë prapë miq e financues të vendimmarrësve. Nëse gjatë proceseve tenderuese, rastësisht ndonjë biznes tjetër bëhet më i lirë, miqtë vendimmarrës kujdesen të bëjnë anulimin madje dhe për arsye nga më absurdet. Përfundimi i punës prodhon shpërblimin. Për mendimin tim ky shpërblim hap një pistë fluide të shpëlarjes së parasë, pistë ku Administrata Tatimore do të duhej ti kapte shpëlarësit një nga një me shumë lehtësi; po të donte.

Të tjerët që kanë më pak kreativitet dhe më pak dëshirë për të lëmshuar vjedhjen e parasë publike, bëhen më të drejtë duke dhënë punë miqve apo familjeve pa brengën më të vogël. Më pak e mundimshme bëhet dhe marrja e përqindjes fikse, pa mërzitur shumë se kush kryen punët. E kur mos-mërzitja arrin kulmin atëherë shkohet me tenderët njëburimorë.

Një zinxhir i tillë korruptim jep disa kosto ekonomike për vendin. Përtej arsyeve morale, etike e të së drejtës një abuzim i tillë për zhvillimin ekonomik do të thotë ngufatje e perspektivës dhe përjetim i asaj që ne kemi sot. Do të thotë se përveç se humbim në efiçencën e shfrytëzimit të parasë publike ne dhe ngrisim biznese joadekuate për të bërë punë duke rrënuar e dënuar ato që o janë më të lirë o janë më të mirë. Përveç kësaj, një euro e tillë e determinuar për shpëlarje domosdoshmërish kërkon largimin nga vendi duke tharë kështu një treg tmerrësisht të tharë nga paraja e gatshme. E në fund, outputi final na bëhet një rrugë që duhet rishtruar, apo një shkollë që duhet rindërtuar. Thënë të drejtën pasja e diçkaje të prekshme është luks në një sistem të tillë. Në të shumtën projektet e tenderuara as që bëhen ndonjëherë. Për këtë kujdesen bizneset mbikëqyrëse që prapë na dalin miq të miqve.

Në fund fare them se  korrupsioni i dëshmuar ose jo vazhdon të mbytë zhvillimin e të ngritë pasurinë e egove nga më të tmerrshmet. Besoj se apetitet korruptive nuk do të kenë fund asnjëherë. Në anën tjetër shpresa e fundit e kosovarëve, EULEX, është në gjumë të thellë dhe preferon të zgjedhë raste gjygjësore të protestueseve para korrupsionit më masiv në Evropë. Në një rend të tillë, ku krijuesi i problemit dhe ndjekësi i tij bëhen nga e njëjta regji, shpresa për luftë të plotë e tolerancë zero mbetet vetëm shpresë.

KOHA DITORE, 24 QERSHOR 2011
LETRA NGA LIMBO

MANUAL MBI VETËZHVLERËSIMIN

Në kohë kur pritjet tona nga pazari i PTK-së do të duhej të ishin profit maksimizuese ne kemi bërë çdo të zezë të mundshme për të marrë mu të kundërtën

Stoke-on-Trent është një qytezë e vogël britaneze që në listën e famshmërisë së saj ka shumë pak për tu mburrë. Poçarët, nofka që ata mbajnë, sa herë që pyetën për tiparet dalluese të vendit të tyre me gojë plot e vullnet të pafund të tregojnë se Stoke në njërën nga rrugicat e saj mbanë shtëpinë ku u rrit Robbie Williams, se bir i tyre ishte Sir Stanley Matthews, një nga futbollistët më të famshëm anglez, se Phil Taylor 13 herë kampion botëror në pikado jeton ende aty, dhe se babai i kitaristit Slash të Guns N’ Roses, vinte mu nga Stoke. Me përshkrime si këto përfundon pak a shumë mburrja e tyre; për të kaluar natyrshëm në humorin tipik britanik dhe një thënie si “...paj, ne gjithashtu fundosëm të pafundosshmën!”. Me sa duket, kapiteni i Titanikut ishte nga Stoke-on-Trent.

Kam përshtypjen se nga kjo javë, kosovarët dhe poçarët kanë diçka të përbashkët: të dy kanë bërë të pamundurën. Derisa fundosja e Titanikut me të vërtetë ishte mjeshtri, të tanët këtë javë kanë kompleksuar mjeshtërinë e fundosjes së të pafundosshmes, duke i dhënë fund manualit jo fort të përdorshëm: “Si të zhvlerësohet një aset jozhvlerësues”. Lajmet e fundit për aktakuzat e ngritura në PTK na kujtuan edhe një herë se sa shumë e sa fort kemi rrjepë vlerën reale të asetit dhe se sa të mjerë po tregohemi në shitje. Në kohë kur pritjet tona nga pazari i PTK-së do të duhej të ishin profit maksimizuese ne kemi bërë çdo të zezë të mundshme për të marrë mu të kundërtën; madje pa bërë na ka mbetur vetëm djegia dhe shembja e objekteve në pronësi të Postës dhe me këtë e sjellim vlerën e saj në nul. Në një vend normal, me pritje dhe tendenca normale, privatizimi do të ndalej të nesërmen e ngritjes së akuzave. Në një vend jonormal, me pritje dhe tendenca jonormale, privatizimi do të vazhdonte me arsyetimin se vlera caktohet nga tregu; pa u brengosur shumë se çka i japim tregut.

***

Le ta themi se tregimi i PTK-së është pak a shumë kështu. Një i varfër vendos ta shesë traktorin që ka trashëguar nga i ati. Jo se traktori bën shumë para po të largohej nga i gjori fshat, por se në fshat ka vetëm dy traktorë dhe aq me vlerë bëhen të dy këta kur jepen me qera sa s’bëhet më. Në fund të fundit janë vetëm dy, e bujq e tokë për të livruar ka sa të duash. Ideja e të bërit para aq lehtë merrte vëmendjen e të pasurve nga qyteti që me ngulm tash donin të blinin traktorin, ta riparonin aty këtu, ta ngjyrosnin, ndërronin vajin po dhe shoferin e më pas ta jepnin me qera më mirë, më lirë e më shpesh. Në kohë kur të pasurit pazaronin me të varfrin, ky i shkreti vendos të luaj bixhoz, e humb paratë që kishte mbledhur për dymbëdhjetë vite. Madje kur kushërinjtë e tij kuptuan për vesin e bixhozit, ia ndalën të shkretit edhe paratë që i çonin nga jashtë. I shtyrë në borxh deri në fyt, i varfëri ynë po bëhej dhe më i varfër. E në kohë kur duhej zgjedhë një nga dy blerësit, ai, në vend se ta ngjyroste vet traktorin, ndërronte vet vajin,  riparonte vet aty këtu ndonjë defekt, e kështu ta rriste çmimin, vendosi të përplasej me gjithë traktor në mur! Kur e pyetën pse, tha se nuk ka shumë rëndësi se në fund çmimi caktohet në Pazar; ani çka se këtë herë po jepte një traktor të bërë llom.

Aseti ynë publik kishte ndjekë rrugën më vetëzhvlerësuese të mundshme që kur u dha ideja e parë mbi privatizimin e tij. Kujtoj se para idesë për privatizim, PTK kishte një plan strategjik mjaft inkurajues. Në këtë plan thuhej se aseti do të rriste investimet me qëllim të rritjes së vlerës, e pjesë e këtyre investimeve ishte dhe sistemi i ri i faturimit, participimi në operatorin e katërt në Shqipëri (30 milionë), shtrirja e fijeve optike në gjithë Kosovën (80 milionë), futja e gjeneratës së tretë të telefonisë mobile 3G apo dhe themelimi i kompanisë virtuale Dardafone (sot Z-Mobile) me pronësi shumicë (75%) në duar të PTK-së. Në rrjedhë me këto investime, planifikohej dhe shtimi i stafit.

Deri sa paratë e dedikuar për faturim dhe fije optike u morën nga Qeveria për të mbuluar kosto të veturave, telefonave e vizitave jashtë, ato të operatorit të katërt në Shqipëri nuk u dhanë kurrë, duke reduktuar marrëveshjen iniciale nga 30% pronësi në vetëm 3%; ideja e 3G ishte luks. Mos realizimi i këtyre projekteve investive ishte vetëm fillimi. Ajo çfarë mori vëmendjen më shumë ishte kontrata tërësisht e pafavorshme dhe e rinegociuar që PTK kishte bërë me Dardafone e që në thelb kishte rrënuar pjesëmarrjen e aksioneve të PTK-së nga 78% në 22%. Asokohe një grup ekspertësh brenda PTK-së kishte kundërshtuar nëpërmjet një raporti ndërlidhjen e një kontrate të tillë. Rekomandimi i tyre ishte si vijon: “Në mënyrë unike, Grupi vendos: Oferta finale e Dardafon LLC, e datës 8.10.2008, me përqindje 22 % (PTK), - 78 % (Dardafon), nuk ka arsyeshmëri strategjike, e aq më pak komerciale për PTK-në nga arsyet e prezantuara në këtë raport”. Raporti i dërguar në Bord ishte refuzuar. Një pazar i tillë, ashiqare i pafavorshëm, ishte përkrahur nga Qeveria. Sot kur flluska shpërthej dhe aktakuzat u ngritën, gjithsecili mundohet të amortizojë prezencën e vet në këtë proces që mban erë të rëndë korrupsioni. E vërteta e hidhur është se një vetëzhvelrësim i tillë ndodhte në sytë e Qeverisë dhe jo vetëm aq. Kjo e fundit kishte përkrahur publikisht kontratën në fjalë.    

***

Problemi i vetëzhvlerësimit të PTK-së, nuk buron vetëm nga lidhja e marrëveshjeve të pafavorshme ose nga ngrirja e të gjitha investimeve, por dhe nga implementimi parcial i planit strategjik. Deri sa çdo investim i ri kishte marrë dritë të kuqe nga Qeveria, punësimi që duhej të shoqëronte investimet e reja nuk ishte ndalë asnjëherë. Thënë shkurt, derisa PTK po vetëzhvlerësohej, ajo po merrte në vetë punëtorë të rinj. PTK nga viti 2007 deri në vitin 2009, ka shënuar rënie drastike në të hyra për 22%, megjithatë për të njëjtën periudhë ky aset ka rritë shpenzimet e stafit për 33%. Një logjikë e shëndoshë të thotë se kur punët shkojnë keq në një kompani ajo nuk rritë stafin dhe shpenzimet, por bën mu të kundërtën.

Vazhdimi i privatizimit të PTK-së me këtë trend do të jetë vetëm një sekuencë e re e gabimeve suksesive të bëra në relacion të këtij aseti. Kosova nuk ka nevojë të zbulojë ujin e ngrohtë. Nëse asgjë tjetër ne duhet vetëm të ndjekim praktikat e vendeve të rajonit. Përjashto Shqipërinë, çdo vend rajonal para privatizimit kishte bërë rritjen e vlerës së asetit nëpërmjet përmirësimit të performancës. Qeveria turke, gjatë privatizimit të Telekomit Turk për një periudhë katër vjeçare kishte bërë reforma substanciale në menaxhim duke dyfishuar numrin e shërbimeve, rritur shfrytëzuesit për 10% e zvogëluar stafin për 22%, për të përfunduar kështu në rritje të profitit vjetor për 13%. Qeveria serbe përveç ristrukturimeve masive kishte vënë një siguresë në marrjen e vlerës, atë pragun e famshëm minimal prej 1.4 miliardëve; e meqë nuk janë në nguti shitja mund të ndodhë vetëm kur të jetë e bollshme.  

Ndërprerja e privatizimit, ndryshimi i rezonit prapa shitjes (pra jo për borxh), rritja e performancës nëpërmjet një menaxhmenti profesional, ulja e shpenzimeve në staf si dhe rritja e shërbimeve për një milionë përdoruesit e saj do ti jepnin tregut një ndërmarrje shumë herë më të pëlqyeshme dhe më atraktive, jo vetëm financiarisht por dhe strategjikisht. Me ecjen e tanishme, me destruktivitetin e ofruar kam përshtypjen se Qeveria nuk ka për qëllim nxjerrjen e më të mirës nga PTK, por mu të kundërtën, një zhvlerësim më të madh ndoshta për hir të pazareve private tashmë të akorduara.

KOHA DITORE, 17 QERSHOR 2011
LETRA NGA LIMBO

REGRESI, TJETËRSIMI DHE SHPRESA E FUNDIT (2)

Tendenca për amortizim, tjetërsim dhe glorifikim të një humbjeje kaq evidente, është tregues se vendi o nuk e din ende se sa rëndë e thellë është futur, o e din se e ka gabim por ka shpresë në injorancën dhe neglizhencën e interesimit nga mileti

Javën e kaluar argumentova se Kosova është në nokdaun dhe se relacioni i ri me FMN ndoshta është  goditja më e rëndë ekonomike që vendi ka marrë që nga viti 1999. Dhe mu ashtu si një boksier pas nokdaunit që bën lëvizje të çrregulluara në kërkim të mbështetjes në litar, në shpresë të peshqirit të bardhë apo në dëgjim të fishkëllimës së gongut, edhe Kosova kam përshtypjen se po shfaqet e çekuilibruar, në mëshirë të ad-hock-izmit e në pritje të një fundi fatal. Deri sa bastet e këtij boks-meçi favorizojnë goditjen e fundit, atë të nokautit, boksieri ynë i trullosur nga tronditja e marrë vazhdon të besojë se është në avantazh.  Them se ky boksier duhet të ulet në këndin e tij, të marrë vetën, të dëgjojë këshillat e trajnerit dhe ndoshta, po them ndoshta, në rastin më optimist të jap një kthim triumfal.

Në përshkrimin psikologjik mbi llojet e personaliteteve, njerëzit grupohen në katër shtylla: ata që dinë se dinë, ata që dinë se nuk dinë, ata që nuk dinë se dinë dhe ata që nuk dinë se nuk dinë. Natyrshëm më të papërdorshmit dhe më të rëndit janë këta të fundit, kjo për një arsye të thjeshtë. Kur ke punë me ta, fillimisht duhet tu shpjegosh se idetë e tyre janë të gabuara e më pas ti bindësh për zgjidhjet alternative; pra duhet të bësh punë të dyfishtë. Tendencat për amortizim, tjetërsim dhe glorifikim të një humbjeje kaq evidente, është tregues se vendi o nuk e din ende se sa rëndë e thellë është futur, o e din se e ka gabim por ka shpresë në injorancën dhe neglizhencën e interesimit nga mileti. Them se kosovarët nuk janë injorantë të paditur dhe se trajtime të tilla fyese na marrin në qafë dhe neve dhe promovuesit e tyre. Them gjithashtu se është e kotë të merresh me shpjegime për një fakt kaq të hapur. Ndoshta në vete njeriu dhe shpreh brengë mbi idenë se kur poltikëbërësit kanë këso tendence kamufluese ndaj nj procesi tejet transparent, paramendo çfarë tendence kanë ndaj proceseve më pak të hapura, si ajo e Kontratës së Autostradës, tenderëve njëburimorë apo dhe më keq, dialogëve mbi fatin e vet shtetit. Sidoqoftë, është vonë për pishman. Paratë janë humbur, marrëveshja është vënë në regres e me këtë dhe një sërë procesesh tjera eko-politike. Çfarë tash?

Fillimisht, jo i gjithë procesi marrëveshës me Fondi ka përfunduar. Të gjithë ata që mendojnë se kalimi regresiv në një marrëveshje monitoruese është lajm i keq, kam frikë se do të dëshpërohen dhe më shumë kur të kuptojnë se Kosova jonë teknikisht nuk ka të aprovuar as edhe Programin Monitorues. Më lejoni të shpjegoj pse. Vizita e fundit e Fondit ishte vëzhgim nën qëllimet e përcaktuara nga Neni 4 i Kodit të FMN-ës. Sipas Nenit 4, vendet anëtare duhet të bashkëpunojnë në plotësi me qëllimet e FMN-ës. Për Kosovën një inspektim i tillë është dashur të ngjajë para anëtarësimit, por për shkak të nevojës për futjen e Kosovës sa më shpejtë në Fond, gjithmonë falë mbështetjes nga miqtë që së fundi i dëshpëruam, neve na u ishte mundësuar një kalim i procedurave dhe futje në marrëdhënie kontraktuare edhe pa vëzhgimin e paraparë me Nenin 4. Gjatë inspektimit të fundit, nën ombrellën e këtij neni, Fondi ka konstatuar mospërfilljen me rekomandimet e tyre dhe ka ofruar, assesi aprovuar, një Program Monitorimi. Aprovimi i tij zyrtar duhet të marrë vulën nga Menaxhmenti i FMN-ës për të qenë i plotfuqishëm. Por sa jemi të siguritë se do të marrim një aprovim të tillë?

Kujtoj se në të gjitha praktikat e Fondit, një vend para se të nënshkruaj një program, qoftë monitorues qoftë përfitues, duhet ti përmbushë disa “akte paraprake”. Herën e kaluar kur nënshkruam marrëveshjen përfituese në vitin 2010, ne u dashtë si kusht për nënshkrim, ti plotësojmë gjashtë të tilla, ndër të cilat dalloj 1) aprovimin e ligjit të Bankës Qëndrore bazuar në rekomandimet e FMN-ës, 2) Aprovimi i Rishikimit Buxhetor nga Parlamenti i vendit, 3) ai i premtimit të mos gjenerimit të shpenzimeve të reja gjatë vitit 2010, 4) inkasomi i 300 milionëve nga shitja e PTK-ës, dhe dy aktesh tjera më pak të rëndësishme. Plotësimi i këtyre kushteve apo garancia për plotësimin e  tyre (si në rastin e PTK-ës) gjatë Korrikut 2010 kishte marrë izën e Fondit.

Këtë vit, nënshkrimi i programit monitorues pritshëm do të ketë “akte paraprake” apo kushte që në rastin më optimist duhet të përmbushen para Korrikut të këtij viti, kur edhe mbahet Mbledhja e Bordit Ekzekutiv të Fondit. Sipas letrës së javës së kaluar të lëshuar nga Fondi këto kushte duken mjaft të rënda. Pika 19 e “Deklaratës Përfundimtare” të javës së kaluar jep një ide rreth këtyre akteve e të cilat lidhen me Ligjin e Veteranëve, Ligjin e të Burgosurve Politik dhe Autostradën Prishtinë Shkup. Pa definimin e numrit të saktë të përfituesve nga ligjet e përmendura, pa një qartësim të saktë të financimit të autostradës së re, procedimet e çfarëdoshme do të thotë humbje edhe e marrëveshjes monitoruese, e me këtë dhe të mundësisë që vitin e ardhshëm të kthehemi në rrugë të mbarë e të marrim asistencën e re për vitin 2012. Definimi i përfitueseve në anën tjetër, që prodhon barrë financiare të papërballueshme  për xhepin e Kosovës, do të jetë në kundërshti të plotë me synimet monitoruese të Fondit. Qeveria si duket këtë verë duhet të zgjedh në mes dy zjarresh.

Zgjidhjet duken mjaftë të kufizuara sidomos kur i referohemi Pikës 15 të “Deklaratës Përfundimtare” të Fondit e cila kërkon që bilanci bankar në fund të vitit duhet të jetë 300 milionë euro. Mosrespektimi i këtij kriteri kuantitativ është rishkelje e marrëdhënieve monitoruese me Fondin Monetar dhe si e tillë rrezikon ri-themelimin e marrëveshjes përfituese Stand-By në vitin vijues. Por në anën tjetër shpenzimet buxhetore janë të kontraktuara tashmë dhe shkurtimi i tyre këtë vit është pothuajse i pamundur. Deficiti prej 224 milionëve kërkon financim. Një alternativë ekstreme e sponsorizuar tashmë nga Qeveria është ajo e shfrytëzimit të bilancit bankar (244 milionët e grumbulluar në 12 vitet e shkuara), ani pse Fondi na ka thënë qartë se kjo punë nuk bën. Mos dëgjueshmëria e vazhdueshme ndaj FMN-ës do të jetë sa brengosëse aq edhe e mbrapshtë. Për vitin 2012 Qeveria llogaritë në paratë e gjeneruara nga PTK. Për më tutje nuk ka menduar fare.

Një alternativë kaq ekstreme shpenzuese kam frikë se na lë të gjithëve tërësisht jo-likuid. Alternativa tjetër po aq ekstreme por konzervative është shkurtimet të mëdha buxhetore ose rritjet tatimore. E para do të shkaktonte një sërë protestash masive deri sa e fundit do të ishte kapaku i fundit të një vendit në fund. Them se një mes i artë duhet të jetë diku. Për të gjetur këtë mes, them të shkojmë në Rumani, që dikur kishte një situatë surrogate me ne. Në pamundësi të financimit të një rruge multi-miliardëshe (të ndërtuar gjithashtu nga Bektel-Enka), Qeveria e re e kryeministrit Tariceanu, kishte zgjedhe një praktikë më pak të zakonshme: lutjen. Tariceanu kërkonte një marrëveshje gjentile me Bektel-in për të programuar afatin e pagesës nëpër vite, gjithmonë për ti ikur kolapsit potencial financiar. Orientimet strategjike të Bektel-it dhe vullneti i tyre për të qenë prezent në vendin rumun kishin zgjidhur çështjen e  likuiditetit. Them të provojmë dhe ne; në fund të fundit ka gjasa shumë reale që në një periudhë afat-mesme Bektel-Enka të fillojë rindërtimin e autostradës së re Prishtinë-Shkup. Një relacion i tillë gjentil është përfitues për dy palët.

Shkurtimet tjera buxhetore duhet të fillojnë nga absurdet e shumta, ndoshta dhe nga reduktimi i numrit të madh të Ministrive që shpenzojnë e shpenzojnë, pagat e deputetëve, veturat e administratës publike, telefonat e të gjitha ato kontributet ditore që një zyrtar publik i merr kur shkon jashtë, e që janë shumë-herë më të larta se të vendeve të rajonit. Luftimi më serioz ndaj korrupsionit, ndëshkimi i evazionistëve (jo haraçi ndaj bizneseve të rregullta), targetimi i Veriut dhe gjithë atij informalitetit atje mund të jenë disa burime serioze financimi.

Në kohë si këto kur jemi të zënë ngushtë, kam bindjen se një koncensuz në Parlamentin e vendit gjatë rishikimit të gjysmëvitit duhet të jetë pikënisja e rikuperimit. Ndonëse, thënë të drejtën, në një vend si Kosova të kesh pritje se Parlamenti di dhe mund ti thotë Qeverisë jo, është më tepër një ëndërr e bukur se sa një akt real. Por nëse pamaturia jonë zë vend mbi çfarëdo shkëndije të mençurisë, atëherë them se nokauti ynë do të jetë më i shpejtë se qe presim.

KOHA DITORA, 1O QERSHOR 2011
LETRA NGA LIMBO

PO HUMBIN, PO HUMBIN...HUMBËN!

Riprogramimi i marrëveshjes dhe kalimi i saj në një ligë më inferiore është humbje e ndihmave fiannciare, rrezikim i proceseve integruese e tmerrim i investitorëve potencial. Fatkeqësisht, për mendimin tim, ky është vetëm fillimi i një krize që unë dhe ju nuk e kemi parë ndonjëherë

E tmerrshmja ndodhi, Kosova është në nokdaun! Shpresa e fundit se Qeveria do të mblidhte vetën dhe rikuperonte gabimet euforike elektorale u shua në letrën e kësaj jave të dhënë nga Fondi Monetar Ndërkombëtar. Alarmet e pafund që i bëmë morën vesh të shurdhër, skenariot e krizave potenciale u injoruan, e pritjet pesimiste, për të keqën tonë, morën vend. Fondi nga kjo javë kalon Kosovën nga “Stand By Arrangement” në “Staff Monitored Program” e që thënë shkurt e shqip është kalim nga një marrëveshje përfituese në një program monitorimi e supervizimi në kërkim të përmbushjes së standardeve. Është shkuarje një hap prapa në një grumbull procesesh ekonomike e politike të vendit. Është humbje e milionave, humbje e hapit integrues e humbje e perspektivës ekonomike për disa vite. Është makthi ynë i ri.

Për të gjithë ata që kanë dije modeste në strukturën e programeve të FMN-ës, përshkrimi duket kështu. “Stand By Arrangement” është formë e financimit të vendeve me qëllim të kalimit të problemeve afatshkurta mbi bilancet financiare. Krijuar më 1952, ky program shërben kryesisht për ekonomitë emergjente, si kjo e jona, dhe në të shumtën e rasteve ka norma interesi simbolike. Kosova kishte nënshkruar një program të tillë vitin e kaluar dhe për kthim u ishin garantuar 110 milionë euro vetëm për vitin 2011. Programi në fjalë për domosdoshmëri ka kontrolle të vazhdueshme mjaft strikte. Kosova duhej ti kalonte katër, por ja që nuk bëri asnjë. Mu ky lëshim për faktet e stër-argumentuara deri më tani, bëri që vendi të rinegocionte programin, e ri-negocijimi pritshëm çalonte në hipershpenzimet e planifikuara, për të përfunduar kështu në një nivel më të ulët marrëdhëniesh me Fondin të njohur si “Staff Monitored Program”. Ky program monitorues, sipas letrës që FMN ka bërë publike është “marrëveshje joformale” pra joobligaitve dhe njëkohësisht “nuk përmban asnjë kontribut financiar”, pra humbë ndihmat e Kosovës. I njëjti u ofrohet vendeve që janë pjesë e FMN-ës por për shkak të mosmarrëveshjeve eventuale nuk përfitojnë financiarisht nga Fondi. Ideja prapa programeve të tilla është aftësimi i vendeve nëpërmjet përcjelljes së rregullave strikte e vlerësimeve periodike, për të arritur kështu qëndrueshmëri financiare. Të njëjtit u ofrohen vendeve kryesisht problematike. Sa për ilustrim, programe si këto kanë vendet si Zimbabve, Svaziland e Kongo.

Riprogramimi i marrëveshjes dhe kalimi i saj në një ligë më inferiore, për Kosovën, është hapje e derës për disa humbje të panevojshme e të paimagjinueshme jo më shumë se një vit më parë. Thënë të drejtën, nuk kam as idenë më të vogël se si arritëm këtu pa na shtyrë kush, por ja që amatorllëku ndonjëherë për sherr bën të pamundurën. Humbja e parë, dhe më imediatja, është ajo e ndihmës financiare për këtë vit, e që në buxhetin e miratuar përkthehet në plot 156 milionë euro. Në kohë kur ndërtojmë rrugë, rrisim paga, shesim pasurinë për borxh, në kohë kur papunësia dhe varfëria na prenë atë copë perspektive të mbetur mes nesh, në kohë kur kosovarët na vdesin në spitalet e rrënuara, fëmijët na mbesin analfabet, të miturit na punojnë e pensionistët merren të qenë si për lëmoshë, në kohë si këto, ato 156 milionë janë vezë të arta për ne, janë para që bëjnë zgjidhje. Ti humbasësh ato sot është një aventurë adoleshente e Qeverisë, një neglizhencë sa e pashpirt aq edhe e turpshme, një pamaturi absolute që nuk ka se si të mos na ri-thyejë kurrizin tashmë të thyer e stër-thyer. Jo se nuk i paralajmëruam poltikëbërësit tanë. U thamë se si azgan ndaj Fondit nuk shkohet, se i njëjti nuk jep pesë pare për ne, se ecja e tyre nëpër vijat e ekstremit na rrëzon e na kushton.

Ky kushtim na sjell te humbja e dytë, integrimin tonë në proceset stabilizuese dhe evropiane. Të kesh inflacion lidhjesh me Fondin është rrënim i çdo shprese afatshkurtre për integrim në një sërë organizmash ndërkombëtarë, nga të cilët, për mendimin tim, më i rëndësishmi është ai i Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim. Në vend se të gjenerojmë lidhje institucionale që na mundësojnë kredimarrje afatgjate e përkrahje ultime në synimet tona rindërtuese, ne shkëpusim rrugëtimin tonë në ecjen më të mirë, dhe jo vetëm kaq, largojmë vetën për vite të tëra. Madje kam përshtypjen se Raporti i Progresit tanimë është duke mprehë penën për të mbushur faqet e tija me kritika të pafund në ecjen tonë drejt familjes evropiane; me të cilën ecje e kemi gojën plot, por mundin e angazhimin askund.

Vendi ynë sot shihet si i paqëndrueshëm, i pasigurt dhe definitivisht i pabesë meqë ndërron marrëveshjet ndërkombëtare pa brengën më të vogël. Ky sllallom i yni me financa publike, me institucione financiare e aleanca tjera integruese ka koston e tretë, atë të largimit të çdo investitori të huaj. Nuk ka bir nëne që sot mund të sjell një investitor serioz, ama serioz e jo asi tyxhar oriental e ekzibicionistë biznesi, në Kosovën që nga Fondi Monetar është vënë në regres. Një paqëndrueshmëri financiare nënkupton rrezik e rëndesë në ambientin biznesor, pasiguri në të bërit biznes e në mbrojtjen e kapitalit; ky një tmerr i prodhuar nga paaftësia, kryeneçësia dhe ngutia jonë.

Dhe çka tash? Përveç se kemi humbur 156 milionë, se jemi larguar nga proceset tjera integruese, e se kemi tmerruar çdo investitor të huaj, ne kemi vënë buxhetin dhe paranë tonë në ekstremin më të thellë të saj; dhe mu këtu fillon dominoja e rrezikshmërisë së pafund. Buxheti i vendit këtë vit planifikon të ketë një deficit prej 220 milionësh e i cili këtë herë do të financohet nga bilanci jonë bankar, apo paraja e grumbulluar në dymbëdhjetë vitet e fundit e që është diku rreth 244 milionë euro. Me fjalë të tjera, Kosova me 31 Dhjetor të 2011-ës mund të jetë vendi më jo-likuid me më pak para në thesar se një bankë komerciale. Në vitin 2012, deficiti i ri do të mbulohet vetëm nga shitja e Telekomit të vendit e një vit më pas, kur arka të jetë tharë, kur asetet të jenë shitë, ne do të mbesim të zhveshur përball çdo deficiti vijues. Nisja e projekteve të reja do të jetë një luks e shkurtimet buxhetore domosdoshmëri jo e zgjedhjes sonë por e imponimeve ndërkombëtare.

Habitem për së keqi kur Qeveria e prirë nga kryeministri dhe një grumbull përcjellësish që s’kan idenë se çfarë thonë mundohen të lulojnë letrën e re kur eksplicizmi i Fondit nuk jep as të voglën mëdyshje. Duken patetik; ndoshta dhe se kanë kuptuar letrën e shkruar në gjuhën angleze. Të njëjtin mundohen të thonë se nuk jemi përjashtuar nga Fondi, po ani çka që kemi humbur një marrëveshje financiare dhe kemi kaluar në një program monitorues, e ani çka që nga një marrëveshje formale kemi kaluar në një joformale pa ndihma. Kur do ta kuptojnë se Fondi nuk përjashton asnjëherë; o të jep kredi o nuk të jep, e ne kemi zgjedhë të fundit. Do të habitem edhe më shumë nëse Parlamenti dhe Presidenca nuk thirrin seanca të jashtëzakonshme për të arsyetuar dëmtimin e proceseve integruese, rrezikshmërinë e vënë ndaj investitorëve të huaj dhe humbjen e milionave këtë vit. Jo se mund ti kthejmë ato tani. Është tepër vonë. Sikur Parlamenti të dëgjonte argumentimet dhe kritikat e bëra muaj më parë neve sot do flinim më rehat. Por ja që i njëjti pat një vizion partiak para atij nacional dhe çdo dorë e ngritur për të aprovuar buxhetin e këtij viti merrte me vete kosto enorme. Kosova këtë javë ka bërë një hap të madh prapa­, e fatkeqësisht, për mendimin tim, ky është vetëm fillimi i një krize që unë dhe ju nuk e kemi parë ndonjëherë.

KOHA DITORE, 3 QERSHOR 2011
LETRA NGA LIMBO