Letra nga limbo
30 SHTATOR, 2016
Parashikimet e Bankës Botërore për zhvillimet ekonomike në Ballkan, tregojnë
për një rrugëtim të ngadalshëm të Kosovës në vitet në vijim. Në të vërtetë,
Kosovës do t’i duhen hiq më pak se 32 vite për të arritur Kroacinë, e plot 72 për
të arritur një mesatare evropiane. Kosovës, pra, i duhet një rrugë krejt tjetër.
Dhe nisja e kësaj rruge, kërkon marrjen e tri hapave makro.
-1-
E para, të ç’varemi nga konsumi; të varemi nga investimet.
Shoqëria jonë është konsumuese. Blejmë gjithçka, investojmë pak. Sot, e gjithë ecja
jonë ekonomike, varet nga konsumi. Rrija jonë ekonomike, ajo rritje e vogël
prej 2-3%, nxitet prej konsumit. Konsumi, që kjo shoqëri bartë, është barrë.
Barrë derisa s’bartim ecjen në investime.
Në tri ciklet e fundit qeveritare, Kosova ka pasur rritje
prej konsumi, rënie prej investimeve. Për sa herë rrisnim pagat para
zgjedhjeve, për sa herë shumëfishonim përfitimet nga publiku, për sa herë
nxirrnim mëditje e paga për grupe të privilegjuara, ne rrisnim konsumin.
Investimet, në anën tjetër, ishin rrumbullakuar vetëm
rreth atyre publike. Dhe, për të keqen tonë, përreth rrumbullakimit publik, ato
mbaheshin për një projekt të vetëm – për një rrugë të dhënë, një autostradë.
Autostrada s’kishte për të multiplikuar rritjen. Investimet private, ndërsa,
ishin në rënie. Në rënie më të madhe mbesin ato të jashtmet të cilat janë përgjysmuar
nga plot 400 milionë sa i kishim në vitin 2008, në veç 200 milionë në vit sa i
kemi sot.
Dhe cikli duhet të nisë nga e kundërta. Pra të nisim me rritjen
e investimeve të jashtme. Jo duke kundërshtuar secilën ide që na vjen në vend –
siç bëjmë tani; por as duke sjellë secilën ide këndej – siç ka ndodhë deri më
tani. Kjo shoqëri ka prirje për të kërkuar investitorë humanitarë – jo ndërmarrës
që duan profit; dhe ka prirje për të sjellë tugjarë, jo ide që sjellin vlerë e
punë. Shihni për pak skepticizmin që na shoqëron përpara secilës iniciativë
investuese. Jemi në gjendje të plakemi mbi thëngjill, por mos të pranojmë asnjë
nismë që shfrytëzon thëngjillin.
E njëtrajtësisht duhet nisur ciklin e investimeve
individuale. Për të bërë këtë na duhet ulja e normave të interesit – jo për veç
për biznese ekzistuese siç ndodhë tani, por për ide të reja, e inovative. Për
të ulë normat e interesit na duhet të funkcionalizojmë gjykatat. Sepse siguria
e tregut mbetet arsyeja kryesore prapa normave të larta. Për të funksionalizuar
gjykatat e sjellë siguri në treg, na duhet çkapja. Për çkapjen dhe domosdoshmërinë
e saj, kam shkruar më shumë se për gjithçka tjetër; s’do të marr hapësirë më
shumë këtu. Pra çkapja, sjellë gjykata, gjykatat sjellin siguri, siguria ulë
koston e kapitalit, ulja e kostos së kapitalit sjellë invesitme, investimet
sjellin rritjen e kërkuar që rrugën e gjatë për një standard normal, në rastin
më të mirë, e përgjysmon.
-2-
E dyta, të ç’varemi nga importi, të varemi në eksport e
zëvendësim importi. Shoqëria jonë, secilin vit, importon plot 2.5 miliardë
euro. Eksporton, hiç më shumë se 300 milionë. Një disbalanc i tillë, ku
ekpsortojmë vetëm sa një e dhjeta e asaj që imporotjmë, është paralizues.
Ne s’mbajmë paranë në vend. Një euro qëndron shumë më pak
kohë në Kosovë se sa në secilin vend tjetër në rajon. Një euro e njëjtë në
Kosovë do të duhej të përdorej nga shumë akterë; por s’ndodh ashtu sepse përfundon
shpejtë jashtë – tek origjina e produkteve që i konsumojmë. Në të vërtetë, edhe
paratë që ne marrim nga diaspora, ato 700 milionë remitenca që i marrim për
vit, i kanalizojmë nëpër të njëjtat rrugë që na vjen importi. Marrim nga
Gjermania e Zvicra, i përcjellim për në Serbi e Maqedoni.
Dhe cikli i zgjidhjes së problemit duhet të nisë nga
dekonstruktimi i strukturës së tanishme ekonomike; nga sektorët e tanishëm pra.
Sepse kjo strukturë s’ka potencial për të ndryshuar ngërçin ekonomik në të cilën
jemi futur tash e tetë vjet.
E struktura e tanishme dekompozohet, po u fillua të mbështetet
një pltaformë, që krijon e stimulon industri – le të themi – krejtësisht të
reja për tregun tonë. Pra Kosovës i duhet një “silicon valley” ku
infrastruktura, bankat, financierët, bizneset e mëdha, ideaotrët e kreatorët bëhen
në një vend dhe krijojnë ide e biznese të reja. Ky krijim më pas shitet jashtë.
Kjo shitje jashtë krijon eksport. Eksporti sjell paranë brenda. Paraja brenda
sjell brumë për më shumë investim.
-3-
E treta, të ç’varemi nga analfabetizmi e “diplomo-mania”,
për të kaluar në aftësim. Pra të punojmë në anën e ofertës. Të rinjtë e rejat
tona seç kanë një mani për të marrë një copë letre që – në fund të ditës – nuk
sjell punë. Por s’kanë asnjë lloj tendence që të marrin aftësi, sepse aftësi
nuk prodhon sistemi jonë i arsimit.
Sistemi i arsimit, në të vërtetë, është platformë për
mbajtjen e të papunëve, si të papunë në shkollë, për një kohë pak më të gjatë.
Ky sistem, madje, në defektin e tij më të madh është jashtë secilës rrjedhë
rajonale.
Shihni për pak industritë e reja që po marrin formë nëpër
Evropën Juglindore; industri të nisura nga një super transformim i sistemit
edukativ në vende si këto. Rumania e Bullgaria janë bërë shembuj të një shpërthimi
masiv të inxhinierisë softuerike dhe eksportit të produkteve si këto. I thonë
“in-source” – meqë bëhet nga Evropa; një formë e zëvendësimit të “out-source” që
bëhej deri vonë nga India e Kina. Kosova ka secilën predispozitë të bëjë një gjë
të tillë.
Në të vërtetë, bizneset e karrierat me potencialin më të
madh rritës tek ne janë pikërisht në fushën e programimit edhe sot. Pagat më të
larta janë mu në këtë sektor. Kërkesa më e lartë për punë lind mu në këtë
sektor. Por Kosova s’ka shkolla, e as universitete, që ofrojnë në masë
programerë e inxhinierë të softuerikes. Ka, sërish, kurrikula të vjetra, mësimdhënës
– konsideratë për përjashtimet – të paditur, e vizion zero në këtë drejtim. Ne
ende mbesim të ngërthyer nga drejtime e degë që mbushin tregun përlot.
Dhe aftësimi nuk kërkon domosdoshmërish nxitjet tek, siç
morra veç një shembull, programimi. Aftësimi kërkon edhe saldues profesional,
teknikë të tjerë, zdrukthëtarë e përpunues të zot; pra edhe për industri me
vlerë më të ulët të shtuar.
No comments:
Post a Comment