Letra nga limbo
KOHA DITORE, 10 KORRIK 2015
Mbetet
domosdoshmëri trajtimi i publikës dhe mbështetjes masive në shtet edhe tek ne. Është
jofunksional, joefiçient, i kushtueshëm, dhe para së gjithash, siç mund ta kem
kuptuar kaherë i predestinuar për ngritje borxhesh e për dështim.
-1-
Saktë 952,625 ishte
numri i të punësuarve në administratën publike greke një vit para krizës. Përpjesëtuar
me forcën e gjithmbarshme punëtore të asaj kohe, pra 5 milionë, i binte se çdo
i pesti grek ka qenë – dhe përafërsisht njëjtë vazhdon të jetë ende – i punësuar
në punë shteti. Çdo i pesti pra – relacion i pakuptueshëm për asnjë vend tjetër
evropian.
Sa për të mos
mjaftuar sasia, grekët i kishin shtuar dhe cilësinë. Pagat e të punësuarve në
sektorin publik deri para krizës së fundit ishin një herë e gjysmë më të larta
se sa ato në sektorin privat. Ato jepeshin dhe si herë e trembëdhjetë, katërmbëdhjetë
e një herë ishin dhënë edhe si pagë e pesëmbëdhjetë. Beneficionet publike (përfshirë
dhe pensionet) kompleksonin vendet më të zhvilluara evropiane; përfitonte
secilin gjithandej.
Në librin e publikuar së fundmi nga James Angelos: “The
Full Catastrophe: Travels Among the Neë Greek Ruins” jepen përshkrimet më
absurde të një disfunkcionaliteti të predestinuar për dështim, në mes të
publikes dhe beneficioneve individuale të saj. Angelos, i biri i një emigranti
grek në Amerikë, kishte vendosur të udhëtojë në Greqi në fund të vitit 2009,
vetëm pak muaj para shpërthimit të krizës financiare. Në të vërtetë, vizita e
tij për atje ishte shtyrë nga thashethemet për “ishullin e të verbërve”.
Angelos kishte dëgjuar se në ishullin Zakynthos pjesa më e madhe e banorëve
ishin të verbër. Megjithatë, siç dhe kishte kuptuar nga vizita, nga 680 rastet
e shënuara, 498 nuk kishin pasur asnjëherë problem me shikim. Ishin
beneficionet nga 724 euro të paguara për çdo dy muaj që kishin përhapur
epideminë e regjistrimit masiv si të verbër.
Ishulli i Angelosit, shpërfaqë vetëm njërën anë të sistemit
së shthurur grek; të mungesës së kontrollit, përfitimeve publike e rehatisë
gjtihënacionale – në kurriz të borxhit gjithsesi. Evidentimet e tjera të bëra
pas krizës, kishën dëshmuar se mbi 36 mijë invalid – në beneficion invalidor –
nuk kishin pasur asnjëherë probleme të tilla, se Greqia, si asnjë vend tjetër në
botë, kishte numrin më të madh të personave mbi moshën 100 vjeç (plot 8,500 të
tillë) – askush nuk i ç’regjistronte përfituesit pas vdekjes. Në verifikime dhe
më të afërta, rreth 40 mijë pensione – çdo muaj pra – u jepeshin njerëzve të
vdekur. Greqia pra, përbënte një piramidë të destinuar për rënie. Dhe,
natyrisht, ishte rasti i një zyrtari publik, që merrte pagë përgjatë gjithë kohës
sa ishte në burg. Asgjë e re për ne – jo një por plot të tillë kemi ne.
-2-
Në vitin 2014, një analizë e Komisionit Evropian e bërë në
Greqi, kishte regjistruar se qytetarët grek – që nga periudha e para krizës e
deri më sot – përbëjnë evazionistët më të mëdhenj në kontinent. Kështu, sipas
raportit në fjalë, rreth 10 miliardë euro humbeshin çdo vit nga evazioni i
taksave mbi konsum. Mbi 28 miliardë euro – taksa të tjera - nuk ishin paguar
nga të vetëpunësuarit e tjerë grek. Greqia, në fakt, që nga viti 2010, ka
humbur gjithë borxhin e tanishëm publik që ka, në evazion fiskal.
Atëherë çfarë ndodhë me një vend që nuk paguan taksa, mbështetë
pothuajse secilën familje në beneficione publike, dhe financon këtë luks e
rahati me borxh? Falimentimi është vetëm fillimi i një kohe të vështirë.
Natyrisht se popujt e tjerë evropian nuk do të pranonin borxh-dhënie
për fqinjët që mban luks të tillë. Në secilin rast, kredidhënia si garancë për
qëndrim në lagje të njëjtë, kushtëzohej me reduktime drastike të këtyre përfitimeve,
me rritje të efikasitetit të mbledhjes së taksave – dhe mbi të gjitha, me
reforma strukturore ekonomike – mbështetja në jopubliken ishte parakusht.
Pesë vite më pas, të gjitha këto reforma mbahen nga njëra
anë si jo të plota – rrjedhimisht të pamjaftueshme – dhe të gjitha masat e shtrëngimit
– nga ana tjetër – si fajtore për moskthim borxhi e rëndesë më tutje. Greqia
sot vazhdon ti ketë plot 260 miliardë euro borxh, por borxhi është problemi më i
vogël në ditët në vijim. Është likuiditeti i bankave komerciale që kërkon vëmendje
të shpejtë, para se bankomatët që japin nga 60 euro në ditë të shterën krejt.
Dhe, pavarësisht rrugës që popujt evropian – njëra palë borxhdhënës e tjetra
borxhmarrës pa kredibilitet – vendosin të ndjekin në vijim, ditët e mira për
Greqinë në disa vjet duken të pamundura.
-3-
Kosova – në princip e trend – ka pak dallim me Greqinë. Ne
nuk i kemi 900 e kusur mijë të punësuar në sektorin publik, por i kemi 90 e
kusur mijë të tillë; njëtrajtësisht, çdo të pestin në punë shteti nga forca
aktive punëtore; çdo të dhjetin nga forca e gjithmbëarhsme. Për më keq se në
Greqi, ne nuk i paguajmë të punësuarit publik me një herë e gjysmë më shumë pagë
se ata në sektorin privat, por gati dy. Evazioni fiskal e informaliteti këndej
nuk arrin miliardat e Greqisë, por arrijnë plot 35% (së paku nga bizneset e
regjistruara) të vlerës vjetore të buxhetit. Ne nuk kemi ishuj të të verbërve,
por ama kemi përfitues e rrogëtarë publik nga më të ndryshmit – komandantë e
veteranë me shumicë; lista të privilegjuarish gjithandej. Mbi të gjitha, ne
financojmë, sikurse atje, gjithë këtë diferencë të natyrshme me – pa befasi –
borxh.
Borxhi publik i Kosovës vazhdon të jetë vetëm 11% e Bruto
Produktit Vendor tonit. Ai grek sot është plot 176%. Por ama, trendi i borxhit
tonë publik është rritës, në mesatare nga 12% në vit në pesë vitet e fundit.
Shumë shpejtë, po mbajtëm këtë trend, ne do të dyfishojmë këtë normë. Borxhi ynë,
pa habi, po rritet më shpejtë se sa niveli ynë ekonomik.
Pra mbetet domosdoshmëri trajtimi i publikes dhe mbështetjes
masive në shtet edhe tek ne. Është jofunksional, joefiçient, i kushtueshëm, dhe
para së gjithash, siç mund ta kem kuptuar kaherë i predestinuar për ngritje
borxhesh e për dështim.
-4-
Efekti grek në Kosovë ka dy rrugë. Ai direkt ka gjasë më të
vogël të përhapjes për shkak të mosintegrimit të bollshëm të kapitalit grek në
Kosovë. Maqedonia, Shqipëria e Serbia, ndërsa, mund të marrin goditje më të rënda
në rast të dështimeve në bisedimet e ardhshme në eurozonë. Atje, për dallim nga
ne, sektori financiar, i ndërtimit, naftës e telekomit – në Shqipëri madje dhe
remitancat e diasporës – janë të ndërlidhura ngushtë me zhvillimin grek.
Efekti i dytë, ndërsa, për ne, mbetet ai jo i drejtpërdrejtë;
nëpërmjet eurozonës. Si përdorues të euros, secili zhvlerësim i saj do të
replikohet me rritje të çmimeve – për aq sa zhvlerësohet pra, nëse zhvlerësohet
gjithsesi. Kosova sot importon pjesën më të madhe të produkteve nga shtetet e
rajonit, të cilat – për dallim nga ne – nuk janë përdorues të eurove; kanë
valutat nacionale pra. Zhvlerësimi i euros në relacion me to (sërish nën
supozimet se do të ndodhë) i bën importet nga atje më të kushtueshme për ne. Në
periudhë afatmesme e afatgjatë, ne do të përfitonim nëpërmjet eksporteve – deri
sa tregu mjaftueshëm të adoptohej në rrethana të reja pra.
Gjithsesi, në rast të një rëndese në tregjet evropiane,
rreziku më i lartë na ndërlidhet me kursimet tona pensionale të investuara në
tregje ndërkombëtare. Diversifikimi i tyre në burime të ndryshme, mbetet komfort
i mirë; por në komfort nuk duhet të rrimë në ditët në vijim. Skenarët e
tragjedisë greke mbesin të papërcaktuara, me alternativa të mundshme nga më të
ndryshmet. Sado që vështirë e parashikueshme mbetet e ardhmja, të themi se jemi
të sigurtë – dhe në vetëmjaftim – nuk është çfarë na duhet tani.
No comments:
Post a Comment