Letra nga limbo
KOHA DITORE, 11 KORRIK 2014
Sipas një studimi
përmbledhës të “World Highways”, ndërtimi i rrugëve nëpër terrene mesatarisht
të përshtatshme (siç dhe konsiderohet ky për Shkup) kushtojnë në Danimarkë 5.8
milionë euro për kilometër; në Kroaci 6.6 milionë euro për kilometër; në
Slloveni 7.1 milionë euro për kilometër; në Gjermani 8.2 milionë euro për
kilometër. Kosova pra, ndërton me kosto 20% më të lartë se Gjermania, 30% se
Sllovenia, 35% se Kroacia e gati 50% - pra dyfish – se Danimarka.
-1-
Nisja e autoudhës në ditët e fundit të një qeverisje, me kosto të gjithmbarshme
sa një e dhjeta e Bruto Produktit Vendor – është përmbledhja më e mirë,
gjithsesi më e trishtë, e degradimit potencial që ky stil qeverisës mund të
sjellë në Kosovë po vazhdoj sërish. E janë mu stile e politika si këto që na
rikujtojnë e rikujtojnë vazhdimisht se pse duhet ndërprerë me secilin kusht këtë
avaz mbytës; dhe – ndoshta, pse ndonjëherë megjithatë duhet kërkuar të keqen më
të vogël për të përmbysur një të keqe të madhe që na dërgon të gjithëve në dreq
të mallkuar.
Përjashto diskutimet hajgare, konsultimet e pabëra, koston e fryrë apo
kontratën e mbyllur – përjashto të gjitha – mund të kishin më pak rëndësi nëse
presupozojmë se gjithçka është bërë mbarë; ta themi se kanë superfuqi diturie
të paditurit tanë. Porse, vetë ideja e futjes së vendit në marrëdhënie
kontraktuale kaq masive kur pritet qeveria dhe qeverisja e re, është rast pa
precedent – është sjellje tipike destruktive; si adoleshentë inatçorë që sillen
pa fije përgjegjësie. Por përtej inatit e papërgjegjësisë, vendimet e aksham
pazarit janë gjithsesi vendime të dyshimeve e aferave korruptive; siç dhe
kishte ndodhur me rrugën më të shtrenjtë (për kilometër), atë të Kombit.
Në stilin e njëjtë, me proces të njëjtë, pa fije befasie, kontrata e re
vulos sërish çmimin prej 10 milionë euro për një kilometër; pra 1 milionë euro
për 100 metra; pra 10 mijë euro për një metër; pra 100 euro për një centimetër.
-2-
Kur të paditurit diskutojnë për autoudhë, ata vënë në pah tri argumente –
pritshëm të pamenduara, të papërtypura e të pamatura mirë. Argumenti i parë i tyre
është se rrugët janë të nevojshme (shih). Argumenti i dytë i tyre është se
partneriteti publiko-privat nuk funksionon sepse ka dështuar në një vilajet të
Rumanisë (shih). Argumenti i tretë i tyre është se kjo është kontrata më e mirë
e lidhur ndonjëherë në rajon (shih).
Ti zhbëjmë zbulimet epokale – hiç – të tyre nisur nga kjo e fundit. Sipas
të paditurve tanë, për dallim nga rruga e Kombit kjo e Shkupit është shumë më e
favorshme e shumë më pak e dëmshme, sepse çmimi i ndërtimit të saj është i
fiksuar, pra nuk mund të ndryshojë. Rrjedhimisht, nuk ka gjasë që, siç dhe
kishte ndodhur me autoudhën e Kombit, Kosova të paguaj një kontratë të nisur
për 600 milionë plot 1 miliardë euro. E nuk ka paraqitje, prezantim e mbrojtje
të bërë në katër vjet rresht, që po të njëjtit nuk paraqisnin kontratën e
fundit si më të mirën në rajon; që duket se megjithatë nuk paska qenë sepse –
siç dhe argumentonim ne të zakonshmit gjithnjë – çmimet i kishte ta
pakufizuara.
Por ta pranojmë argumentin e tyre të paditur si të qenë, se autostrada e
nisur nga ta ka dalë si e shtrenjtë, se tashti, pasi kemi shpenzuar plot 1
miliardë kesh për më pak se tri vjet, kemi mbledhë mend (çfarë kosto enorme e
mbledhjemendjes përndryshe) e kemi dalë kështu në fund me një kontratë të re – me
çmime fikse. A është çmimi 10 milionë për kilometër – 10 mijë euro për metër –
çmim i natyrshëm?
-3-
Autoudha E18 është një ndër superrugët më të mira që ka sot Finlanda. Kjo
udhë ndërlidhë kryeqytetet Skandinave me njëri tjetrin; në disa dalje ndërlidhëse
dhe me Evropë e Rusi. Seksioni E18-1, ndërlidhës i qyteteve Muurla-Lohja është
ndërtuar në vitin 2010. Ky seksion kishte 57 kilometra (përafërsisht aq sa
rruga për Shkup), 7 tunele binjakë me distancë të përgjithshme prej 10.3
kilometrave (dy herë më shumë se rruga për Shkup) dhe 8 dalje (dy më shumë se
rruga për Shkup). Autoudha, katër korsi, me 7 tunelë, 8 dalje – pra 57 kilometra
e gjatë – kishte kosto mesatare prej 5.7 milionë euro për kilometër në Finlandë;
gati dyfish më pak se ksotoja mesatare e kontraktuar në Kosovë në dy kontrata të
njëpasnjëshme.
-4-
Sipas një studimi përmbledhës të “World Highways”, ndërtimi i rrugëve nëpër
terrene mesatarisht të përshtatshme (siç dhe konsiderohet ky për Shkup)
kushtojnë në Danimarkë 5.8 milionë euro për kilometër; në Kroaci 6.6 milionë
euro për kilometër; në Slloveni 7.1 milionë euro për kilometër; në Gjermani 8.2
milionë euro për kilometër. Kosova pra, ndërton me kosto 20% më të lartë se
Gjermania, 30% se Sllovenia, 35% se Kroacia e gati 50% - pra dyfish – se
Danimarka.
Ta zëmë se, siç dhe mesiguri është rasti, të paditurit tanë janë manipulues
tipik që provojnë disi ta arsyetojnë pazaret e paarsyetueshme; se në vendin më
të korruptuar në Evropë – dhe më shumë – tenderët qindra milionësh janë banka
të pashtershme të korruptuarish. A ka mundur rruga e re të financohet ndryshe?
Sipas Kornizës Afatmesme të Shpenzimeve, një dokument që natyrshëm do të
duhej të planifikonte e kornzionte makroshepnzimet e vendit – e që fatkeqësisht
është shndërruar në dokument leckë e pa vlerë – Kosova nuk ka paraparë në tri
vitet e ardhshme t’i shpenzojë 600 milionët e planifikuar. Ç’është e vërteta,
dhe për fatin tonë të keq, planifikim nuk kishte as në ndërtimin e autostradës
së Kombit – por paratë u bënë, invesitmet tjera u shkurtuan, 1 miliardëshi u
gjet.
Në skenarion më të mundshëm Kosova do të financojë sërish autoudhën për
Shkup me para të buxhetit, duke sakrifikuar kështu, sërish, për 3-4 vjet të
gjitha investimet tjera potenciale (në rrugë regjionale, në gjyqësor, në
shëndetësi, në arsim e në sektor privat). Në skenarion më të mundshëm, sepse e
thanë të paditurit vet, nuk do të provohet me partneritet publiko-privat, sepse
– e këtë s’mund ta besoj – i njëjti kishte dështuar diku në Rumani.
Një kauzë-relacion të tillë vetëm të tanët mund të prodhojnë. Përndryshe,
për secilin tjetër të zakonshëm, pjesa më e madhe e rrugëve evropiane ndërtohen
sot me partneritet publiko-privat. Tjetër çka që këta të paditurit tanë nuk
mund të gjejnë asnjë partner për biznes; tjetër çka që asnjë partner privat nuk
ka ndërmend të fusë 10 milionë euro për kilometër kur kosto reale e saj mund të
jetë sa gjysma e saj. Në një skenario normal, me qarkullimin enorm Prishtinë –
Ferizaj –Shkup, me një kosto normale, autoudha 60 kilometërshe, e ndërtuar për
300 milionë (financuar gjysmë-gjysmë nga privatët dhe qeveria) do të ishte një
projekt profitabil sa s’bëhet më – rrjedhimisht dhe atraktiviteti për
pjesëmarrje.
E Kosova, përndryshe, vazhdon të mbetet vendi i vetëm në rajon – dhe më
shumë – që ndërton e financon autoudhat me para të buxhetit; pale çfarë buxheti
se. Pra Kosova, për shkak të bindjeve të të paditurëve tanë për dështimet nëpër
provincat e Rumanisë, përveç se bastardon idenë e partneritetit publiko-privat,
mbyllë edhe secilën formë alternative të financimit me kredi të buta – dhjetëra
vjeçare.
-5-
Argumenti i parë, por i fundit i trajtuar këtu, është më i zakonshmi. Kur
ne argumentojmë për çmimin, korrupsion e keqpërdorimin, ata thonë rrugët janë të
nevojshme dhe duhet bërë. Natyrisht se duhet bërë. Nuk ka asnjë dyshim se
rrugët janë të nevojshme; një vend pa rrugë e pa infrastrukturë modern nuk do
të ketë asnjëherë zhvillim të mirëfilltë ekonomik.
Problemi megjithatë qëndron në intenzitetin e ndërtimit të këtyre rrugëve
dhe koston oportune që ato bartin. Thënë ndryshe, përtej konfirmimit të nevojës
se pasjes së rrugëve, është e domosdoshme edhe renditja e barrës financiare
karshi nevojave tjera ekonomike që i ka Kosova. Sepse, siç jemi vend i varfër e
me probleme, kemi edhe nevoja e kërkesa zhvillimore tjera. Pra përveç nevojave
për rrugë, kemi edhe nevojë për gjyqësi, arsim, shëndetësi – e në fund sektor
privat. Rëndesa financiare në buxhet që bëhet për shkak të ndërtimit të
hiperautoudhave, anashkalon secilën alternativë tjetër. Dhe mu ky anashkalim
mbanë Kosovën në stade simbolike të rritjes ekonomike prej 2 deri në 3 përqind
në vjet.
Pra, për të rikapituluar gjithë këtë diskutim, mirë shumë që bëhen rrugët.
Ka qenë tërësisht e panatyrshme mosndërtimi i kësaj për Shkup me gjithë nivelin
e qarkullimit që gjysmë udha e sotshme mbanë. Do të ishte edhe më mirë sikur të
ndërtonim edhe një për Gjilan, e një tjetër për Podujevë, të përfundonim këto
për Pejë e Mitrovicë – e të ndërlidhnim secilin qytet kosovar me njëri tjetrin
mbarë e mirë. Rrugët pra, duhet bërë sepse nuk bën ndryshe. Por kjo nevojë nuk
arsyeton asnjëherë koston enorme që ta paditurit tanë bëjnë, as formën më
brutale të financimit – nëpërmjet shterjes së buxhetit. Sepse, përveç rrugëve
kemi dhe nevoja tjera. Përveç rrugëve ne duhet megjithatë të bëjmë dhe
ekonominë. Prandaj, një ecje paralele, më pak e kushtueshme dhe e financuar nga
partneriteti publiko-privat apo kreditë e buta (e zhvillimore) do të bënin punë
shumë. Kështu siç e bëjmë tani, po futemi ngadalë por sigurtë në një vend që ka
humbur udhë.
No comments:
Post a Comment