Letra nga limbo
KOHA DITORE, 9 GUSHT 2013
Në
shkrimin e kësaj jave do të provoj të argumentoj për ngecjen serioze –
rrjedhimisht për paaftësinë tonë për të menduar ekonomikisht me kohë – dhe për
pasojat e një joseriozitetit të tillë. Këtë javë do të argumentoj në vijë me
synimet e mbetura themelore të privatizimit, partneritetit publiko-privat e
stabilitetit makrofiskal; përtej rritjes ekonomike, papunësisë e të bërit
biznes të cilat veçse i kam mbuluar në shkrimin e shkuar.
Javën e kaluar, në pjesën e parë të këtij shkrimi,
në përpjekje për të vlerësuar shkallën e (pa) implementueshmërisë së Planit të Banskos
– atij që na e quanin “vizionar”, “zhvillimor” e “strategjik”, të gjitha në një
titull – provova të argumentojë se nga dhjetë synimet themelore të dhëna, një
njeri objektiv e pa ngjyrime puro-militante mund në rastin më të mirë të
argumentojë pro vetëm njërës. Në të vërtetë, përtej ilustrimeve grafike “me
shkallë e ngritje”, përtej gabimeve drejtshkrimore qysh në faqen e dytë, e
përtej kotësive të atypëratyshme dhe zgjidhjeve briliante (aspak) kryesisht
sasiore e cilësore (më shumë e më mirë), Plani Bullgar ishte veçse një dokument
prezantues joserioz, gjithsesi tragjik për bazamentin e planifikimit ekonomik të
vendit.
Rrjedhimisht, në vazhdimësinë e hajgare-bërjes me
plane e orientime strategjike, vitet vijuese nuk prodhuan as për së afërmi
objektivat e vëna nga vet hartuesit joserioz. Javën e kaluar argumentova se rritja
ekonomike vjetore, e planifikuar (sipas Planit) të jetë 7-8% në mesatare ka qenë
sa gjysma e saj; përveç kësaj, sipas të dhënave të Bankës Botërore e FMN-së,
rritja e post-Banskos dhe përgjithësisht e kësaj qeverisje (e qeverie) ishte më
e ulët se, besoni ose jo, rritja e realizuar në pesëvjeçarin paraprak gjatë kohës
së UNMIK-ut. Njëtrajtësisht, objektivat dy dhe tre, ato për papunësinë dhe
ambientin biznesor, ishin veçse një listë dëshirash; diçka për shembull si ulja
e papunësisë çdo vit për nga 8-10%; apo edhe vendosja e Kosovës në Top 40 e të
bërit biznes deri ën vitin 2014. Vetëm sot, në retrospektivë, mund të kuptojmë
larg-ndodhjen tonë në relacion me dëshira kotësish si këto. Natyrisht, kur si
përgjigje për një objektiv kaq impresiv (në dukje) jep zgjidhje “më shumë punë”
e “angazhim më të mirë” – pra përderisa punon me ide “më shumë” e “më “mirë” në
vend të akcioneve, planeve e veprimeve saktësisht të detajuara e të
ndërkoordinuara – stagnimi ynë thjeshtë output natyral.
Në shkrimin e kësaj jave do të provoj të argumentoj
për ngecjen serioze – rrjedhimisht për paaftësinë tonë për të menduar
ekonomikisht me kohë – dhe për pasojat e një joseriozitetit të tillë. Këtë javë
do të argumentoj në vijë me synimet e mbetura themelore, përtej rritjes ekonomike,
papunësisë e të bërit biznes të cilat veçse i kam mbuluar në shkrimin e shkuar.
***
Pika e katërt e Planit të Banskos ngërthen vetëm një
qëllim ultim, shumë gjeneral; privatizimin e aseteve publike. E ndoshta mu ky
ngërthim e gjeneralizm që nuk lë vend për më tepër alternativa në atë se si,
kur e pse duhet privatizuar, dhe rrjedhimisht nuk merr e vjelë më të mirën e një
procesi konkurrues të privatizimit, tregon dhe rrjedhën e gjithë privatizimit
post-Banskos; tregon “aftemathin” e një rreshti të vetëm. E është mu ky qëllim në
vete që ka paralizuar përfitimet kosovare nga transformimi i pronës shoqërore e
publike në private. Siç edhe mund të kem argumentuar në përsëritje e teprim më
parë, ekzistenca e prezenca e privatizimit si një qëllim në vete, pra jo si
mjet në realizimin e një qëllimi më madhor ekonomik, ka qenë gabimi dhe njëkohësisht
kostoja më e madhe e vendit në këtë relacion. Nga ky koncept derivojnë edhe
konsekuenca tjera në falje e zhvlerësim.
Përndryshe, futur në detaje të planit dhe afatet e
dhëna, pra edhe sikur privatizimi të duhej të ndodhte kështu, objektivat kohore
aty tregojnë edhe një herë se sa të paaftë në planifikim (apo në bërje nëse planifikimi na qenka në rregull) janë
qeveritarët tanë. Kujtoj se sipas planit, PTK planifikohej të privatizohej në
vitin 2011; jemi në vitin 2013 dhe ende nuk kemi përmbyllur transaksionin. Po
sipas planit, ndërtimi i termocentralit të ri Kosova e Re planifikohej asokohe të
fillonte qysh në vitin 2012. Është e pashpjegueshme, tani për tani, se sa larg
jemi prej nisjes – në të vërtetë jemi shumë shumë larg prej publikimit serioz
të kërkesës e shpalljes së fituesit – shumë larg. Me ritmin e shpërfaqur nëpër
këto vite ne kemi humbur secilën gjasë për të siguruar pak stabilitet
energjetik në vend, përderisa varësia jonë prej një termocentrali të vjetër, si
ai i Kosovës A, është në shumë nivele i gabueshëm, i paqëndrueshëm dhe në fund
i kushtueshëm. Rrjedhimisht, në mungesë të furnizimit të plotë e të lirë,
energjia elektrike është shfaqur barriera e pestë në Kosovë në bërjen e
biznesit. Për bizneset në fushën e prodhimit ajo është padiskutueshëm
thelbësorja. E kur jemi tek energjetika, në Plan ka një planifikim prej një
rreshti, që ndoshta edhe tregon më së miri paditurinë e hartuesve rreth
informacioneve edhe më bazike. Bëhet fjalë për parashikimin e Hidrocentralit të
Zhurit prej 300 megavateve në vit. Paramendoni, në kohën e hartimi, hartuesit as
që e kanë ditur se hidrocentralet nuk mund të prodhojnë energji me kapacitet të
njëjtë gjatë gjithë vitit (sa verës sa dimrit); as që e dinë se 300 megavatet e
Zhurit janë maksimumi i energjisë, por jo tërësia e saj në një vit.
Në vija të ngjashme si këto bëhen edhe një sërë planifikimesh për privatizim e infrastrukturë.
Rasti i Brezovicës, për shembull, përshkruan më së miri joseriozitetin në
ekonomi-bërje të shpërfaqur në një plan. Kujtoj se si pjesë e veprimeve të
parapara, është planifikuar që në rastin e Brezovicës, procesi i
revitalizimit/privatizimit “të fillojë sa më parë”. Do të jetë me siguri ky
rasti i vetëm në strategji e vizione ekonomike ku veprimet nuk maten me data,
afate apo edhe planifikime të resurseve, por, sërish në frymën e njëjtë si në rastet tjera, me kategorizime cilësore e sasiore.
“Sa më parë” nënkupton asgjë. Në të vërtetë, nëse është menduar që procesi të
filloj qysh në vitin 2011, pra në kohën e hartimit dhe “sa më parë të jetë e
mundshme”, atëherë them se hartuesit janë dy-tre vite larg; janë aq larg sa që
koha planifikuese e vizionit po mbaron.
Plani, në fushën e privatizimit, arrin me pak sukses
të parashikoj një gjë të vetme, privatizimin e Distribucionit (ndonëse me një
vit vonesë). Në këtë pikë skam se si të mos rikujtoj faljen në vend të
privatizimit, për PTK-në (sa kthimi katërvjeçarë i investimit) dhe
Distribucionin (sa një e dhjeta e aseteve). Në të vërtetë, në një vlerësim më
serioz privatizimi i supozuar i këtyre aseteve as që është privatizim – është
thjeshtë një proces falës me siguri korruptiv e denigrues për potencialet tona.
Ne sot kemi sjellë hajgare-investitorë, grupe të panjohura, e fonde nga më të
papërvojat për të menaxhuar e zhvilluar ato që deri vonë shiheshin si burime të
ripërtëritjes – së paku të ripërtëritjes së imazhit ekonomik në vend. E me
investitorë e falje si këto, rritja ekonomike 7-8% vjetore e ulja e papunësisë
8-10% vjetore, siç na është thënë në plan, është natyrshëm e pamundur. Prandaj
në vënien e politikave të tilla është bukur esenciale ndërlidhja, së paku
logjike – e objektivave me politikat përcjellëse; atë që plani nuk e kishte
asnjëherë.
***
Pika e pestë e Planit Bullgar parasheh – ndonëse me ngjyrim të njëjtë dëshirë-dhënës – zhvillimin e infrastruktruës përmes partneritetit publiko privat (PPP) dhe kapitalit privat. Nuk kujtoj, e besoj se nuk mund të kujtoni as ju, as edhe një rast të vetëm që nga publikimi i planit e deri më sot që Kosova ka ndërtuar infrastrukturë (rrugore apo tjetër) në partneritet me sektorin privat, apo tërësisht nga kapitali privat. Nëse asgjë tjetër rrugët janë ndërtuar njëqind-për-qind me kapital publik të taksapaguesve – as edhe një cent nga investimet private. Jo pse nuk dinin ndryshe, por se interesimi i investitorëve privat (vendorë e të huaj) për tu bërë partner me një qeveri si kjo ishte zero; kush guxon të hyjë ortakë me këta?!
E mosaftësia e nxjerrjes së burimeve alternative të
financimit të rrugëve, pra financimi i super-stradave me para të buxhetit në
kurriz të gjithçkaje tjetër, është edhe shkaku i një stagnimi të tërësishëm
ekonomik. Pra fokusimi ynë që gjithë potencialin financiar të taksapaguesve ta
orientojmë vetëm në rrugë e në kurriz të gjithçkaje tjetër, ka bërë që fushat
tjera filluar nga sektori privat, gjyqësia, arsimi e shëndetësia, të jenë të
padobishme për rritje e zhvillim ekonomik. Ndoshta sikur kjo qeverisje të kishte
pak kredibilitet e seriozitet edhe interesimi i kapitalit privat në
partneritete të tilla – përfshirë edhe ndërtimin e rrugëve të mëdha – do të
ishte shumë më substancial. Njëkohësisht ky interesim përveçse do të forconte
iniciativën private edhe do ti mundësonte qeverisë që me paratë e “kursyera” të
adresojë mu ato fusha e sektorë që tani konsiderohen si të padobishme për
rritje e zhvillim.
Këtu dua të lidhem me pikën e fundit (për nga
renditja jo për nga trajtimi) të planit, atë të “ruajtjes së stabilitetit
makrofiskal”. Janë disa faqe të planit që vënë shumë theks e diskutim në këtë
drejtim. Kjo sepse në kohën e hartimit të planit Kosova kishte rrënuar marrëveshjen
e sapo nënshkruar me FMN-në për shkak të rritjes zgjedhore të pagave në
sektorin publik. Ajo çfarë ndodhi në vitin 2011 me buxhet është praktika më e
çuditshme menaxhuese financiare në vend; është transferimi i krizës financiare
në krizë ekonomike – rrjedhimisht stagnim në punësim, inflacion, deficit
tregtar në rritje e rënie drastike të investimeve.
Bizneset, që asokohe e quanin gjahun e organizmave
tatimorë si “haraç” ndaj tyre, gjatë vitit 2011 përjetuan ngarkesën më të rëndë
fiskale e dënuese në Kosovë që nga përfundimi i luftës. Parapagimet, dënimet,
ngufatjet e destimulimet fiskale, gjithmonë si nevojë për të mbushur boshllëkun
buxhetor të kohës – pra për të mbushur buxhetin e shtetit që kishte rritë
shpenzimet përtej kapaciteteve të tij – bënë që bizneset tona jo vetëm të
stagnojnë, që investimet private (bashkë me investimet e huaja) të bien – madje
në nivele rekordesh negative - por bënë që edhe çmimet e produkteve e shërbimeve
të rriteshin duke shkaktuar inflacion rekord të Kosovës, plot 8% brenda një
viti. Në fund të fundit rëndesa buxhetore e reflektuar në biznese u bart tek
konsumatorët, siç edhe do të ndodhte rëndom në çdo situatë tjetër. Në një rast
të tillë, bashkë me inflacionin vijues nëpër vite, ata që përjetuan rritje të
pagave sot kanë standard të njëjtë (për shkak të inflacionit) me kohën e para
rritjes së tyre. Kriza buxhetore nuk u reflektua vetëm me kaq. Përveç efekteve ngufatëse
në relacion me të hyrat, u reduktuan të gjitha investimet kapitale në gjithçka tjetër
veçse autosdradë (aty nuk mund të ndërhynin). E në rrethana si këto, kur në njërën
anë ti shtrëngon sektorin privat e në anën tjetër mbyllë kuletën publike, një
krizë e nisur financiare përfundon domosdoshmërish në një krizë ekonomike.
Kosova shpëtoj një kolaps financiar buxhetor në kurriz të një kolapsi ekonomik,
siç edhe e kemi sot.
No comments:
Post a Comment