NUMRAT E NJË 8 MARS-i EKONOMIK

Letra nga limbo
KOHA DITORE, 8 MARS 2013

Në një 8 Mars me ngjyrime ekonomike, diferencat gjinore në Kosovë shpërfaqen qartësisht. Në një relacion 1 me 9 femrat kosovare vazhdojnë të jenë të nënpërfaqësuara në pronësitë bizneseve, por jo vetëm aq. Bizneset e femrave kanë më pak punëtorë e operojnë në sektorë me vlerë shumë herë më të ulët se sa meshkujt.

Një vit më parë gjersa po bënim një studim mbi sektorin privat në Kosovë një e dhënë doli disi më interesante: pronësia e bizneseve sipas gjinisë. Relacioni meshkuj versus femra tregonte se në Kosovë vetëm çdo i nënti biznes është në pronësi të grave. Them “vetëm” meqë po krahasuam të njëjtin relacion me treguesit e vendeve tjera kuptojmë edhe deficitet tona në këtë drejtim. Sipas shënimeve të OECD-së mesatarja e vendeve në zhvillim, ku edhe besohet të bjerë Kosova, frekuenton në relacionin 1 me 5. Pra në një vend me tipare ekonomike si Kosova çdo i pesti biznes është në pronësi të femrave. Relacioni i tanishëm pronësor që realizon vetëm gjysmën e një mesatareje për një vend tipik si ne, ndonëse mund të jetë deficitar e i pamjaftueshëm, megjithatë performon më mirë se një vend si për shembull Rusia ku çdo i 20 biznes gjindet në pronësi të gruas. Gjithsesi edhe Kosova edhe vendet e OECD-së bien shumë herë nën relacionin e Kinës, atje ku çdo i treti biznes është në pronësi të gruas; kjo mesiguri për shkak të diferencave strukturiale të ekonomive dhe dallimeve kulturore.

Në Kosovë diferencat gjinore vërehen edhe nga numri mesatar i të punësuarve. Përderisa një biznes nën pronësi të meshkujve punëson në mesatare 5.5 punëtorë, një biznes në pronësinë e femrës punëson jo më shumë se 3. Një relacion si ky tregon se bizneset e grave janë gati dyfish më të vogla se të burrave dhe se të  njëjtat kanë vështirësi serioze në rritje dhe stabilitet biznesor. Madje për të kuptuar këtë impotencë duhet shikuar edhe në sektorët operues të biznesve gra, të cilat dalin të jenë shumë më pak impresive edhe se numri i të punësuarve edhe se përqindja e grave pronare. Bizneset e femrave kosovare sot janë kryesisht të drejtuara nga sektorët e patregtueshëm, pa potencial të madh rritës dhe pa shumë vlerë të shtuar. Për shembull deri sa 10% e bizneseve nën pronësinë e meshkujve bëjnë pjesë në sektorin e prodhimit, femrat janë të përfaqësuara me vetëm 3.1% nga totali i tyre në këtë sektor. Numër dallues i pjesëmarrjes së tyre shihet vetëm në sektorët e lidhur me punë sociale, shëndetësi apo dhe shitje – të gjitha me vlerë të ulët të shtuar. Në sektorët si ndërtimtaria, miniera, energjetika, institucione financiare apo dhe transporti, pra në sektorë me vlerë më të lartë të shtuar, dominimi i meshkujve është evident e pjesëmarrja e ndërmarrësve femra është pothuajse zero. Një ndarje e tillë lë shumë vend dhe nevojë për ndryshime strukturore në të ardhmen.

Ka një shpejgim racional prapa një diference kaq serioze në numra edhe në pronësi edhe në punësim e edhe në sektorët operues mes gjinive; ka një logjikë pse gratë kosovare sa herë që bëhet fjala për biznes janë thjeshtë prapa meshkujve. Ky shpjegim derivohet po shikuam barrierat e të bërit biznes në Kosovë dhe po u ndanë ato sipas percepcioneve të gjinive. Dallimi i parë nga kjo ndarje buron në relacionin e gjinive me sigurimin e fondeve financuese për bizneset e veta. Përderisa për meshkujt qasja në kredi bankare është e rëndë, për femrat ajo bëhet hiper e rëndë. Kjo për dy e arsye; e para sepse kredidhënësit kanë thjeshtë më pak besim në një grua ndërmarrëse dhe e dyta sepse gratë kredikërkuese kanë shumë pak kapital të trashëguar nga familja, për të mos thënë fare. E në mungesë të kapitalit të trashëguar garanacitë bankare bëhen shumë të komplikuara. Një ndihmesë e lehtë në zbutjen e kësaj barriere është treguar nga kreditë e institucioneve mikrofinanciare të cilat për shkak të shumës së ulët financiare që bartin në vete kanë qenë më të prekshme edhe për ndërmarrëset femra.

Dallimi i dytë buron në relacionin e gjinive me barrierën kryesore të bizneseve në vend, konkurencën jo fer. Kjo konkurrencë lindë nga informaliteti, korrupsioni e gjygjësori, të tri këto fusha që në çdo supozim minimalisht të logjikshëm vendosin gruan në pozicion të izoluar dhe pa aftësi kooperuse. Në cdo rrethanë normale është pak e pritshme që një femër të jetë më shumë e gatshme të vë bast në aktivitete të paligjshme se sa një mashkull. Rrjedhimisht mosaftësia e tyre për të kooperauar në një ambient kaq të rëndë biznesor krijon çdo parakusht për trajtim jo të barabartë konkurrues.

Dallimi i tretë, dhe më i rëndësishmi është në vetë-iniciativën e femrës për të bërë biznes. Janë të rralla rastet e nismave autonome femërore për tu angazhuar në aktivitete ekonomike ndonëse rezultatet inkurajuese për të ardhmen mund të vijnë po shikuam  moshën e bizneseve nën pronësinë e grave kosovare. Në Kosovë rreth 50% e bizneseve të tanishme nën pronësinë e gruas kosovare kanë filluar aktivitetet e tyre në periudhën 2007-2012, pra krejt së fundi, përkundër 34% në periudhën 2000-2006. Pjesa e mbetur prej 16% daton që nga paralufta. Për më tepër, mosha mesatare e ndërmarrësve femra në Kosovë është dukshëm më e ulët se e atyre meshkuj. Kjo strukturë e moshës së bizneseve në pronësi të grave nënvizon trendin pozitiv të tyre dhe jep një lloj shprese se pjesëmarrja e tyre në kontributin ekonomik do të vazhdojë të jetë në rritje.

Në këtë diskutim qëllimisht nuk përfshiva trajtimin e femrës si fuqi punëtore; jo pse nuk meriton e njëjta vëmendje, por se problemet aty janë edhe më të renda se sa tek pronësia. Këto probleme fillojnë që në rekrutimin gjinor, vazhdojnë në përfaqësimin menaxherial e përfudnojnë në paradoksin e trajtimit ligjor të femrës, sidomos të pushimit të lindjes – paradoks ky i ushqyer paraodksalisht nga vet institucionet tona. I njëjti në vend se të stimulojë e nxisë angazhimin e gruas në punësim ka bërë mu të kundërtën, ka larguar atë nga punësimi i barabartë. Sektori privat në pamundësi të kompenzimit marramendës ta paraparë me ligj, ka vendosur pritshëm të mos marrë në punë femra fare; kush ka luksin e dhënies së pagave për gjysmë viti në çdo pushim të lindjes? Disa vendime kërkojnë shumë më tepër sens ekonomik se sa listë dëshirash sociale.

Në fund fare, them se femra kosovare ka shumë për ti dhënë ekonomisë së Kosovës. Të shumtë janë sektorët, nga ku dalloj tekstilin dhe procedimin e ushqimit, ku femra kosovare mund ti japë vendit jo vetëm potencial të brendshëm por dhe përparësi krahasuese në rajon; përparësi kjo që në fund mund të zhbëjë disbalancin e tanishëm tregtar. Them se Kosova ka nevojë të ndërtojë mbi këto përparësi.