Jeni të ngecur në Limbo

Për socialistët popullistë artificial.

Nuk di për juve, por unë kam bërë betimin e pionierit. Ky betim më kujton shumë, por në radhë të parë më kujton për nevojën e unifikimit social drejt një kauze të prosperitetit të barabartë mbarëshoqëror. Më kujton kohën e zgjedhjeve të kufizuara, shijeve dhe preferencave modeste, të pritjeve të pakta dhe mundësive edhe më të pakta, kohën e shokut dhe shoqeve. Përveç kësaj këto kohë e vitet më pas me të njëjtin intensitet më kujtojnë edhe fjalët e mësuesve tanë për pasuritë natyrore të Kosovës që lakmi i kishin edhe Gjermanët e Italianët në luftën e dytë botërore, për rezervat e pafund të thëngjillit bash nën këmbët tona, për Trepçën me plot ari që ndërtoj shtete e shtete, për termocentralet tona që mund të prodhojnë rrymë sa fundi nuk i dihet, për fushat më pjellore që japin rendimente për një Evropë të tërë, për malet me plot dru bungu e ahu dhe për ujërat më të pastërta e të pashtershme që ndonjëherë njeriu i ka parë. Çfarë vendi përrallor. Çfarë përralle.  Mos më merrni për të keq, Kosova është një vend i bukur e me plot mundësi, me pasuri mbresëlënëse për hapësirën që ka, me njerëz me plot potencial, me një histori sa të dhimbshme aq edhe madhështore.

Por ja që njëzet vite pas këtij romantizmi përrallor, thëngjilli i lakmuar nga të gjithë doli të jetë një linjit, klasë e ulët, ndërkaq eksplorimi i tij mund të bëhej në kohë kur po avancohej furishëm drejt energjive alternative të pashtershme. Për më tepër, një thëngjill i paeksploruar e i humbur në thellësi është njëjtë si një mit për një qyp ari i fshehur nga të parët diku në një copë toke. Doli  që Trepça është një ndërmarrje e cila për dy dekada të plota ka humbur tregun deri sa kthimi i saj në tregun e vjetër është po aq i njëjtë sa edhe themelimi dhe funksionalizmi i një ndërmarrje të re. Nëse dikush ka llogaritur fuqinë punëtore si avantazh atëherë bën mirë ta kuptojë se njerëzimi për këto njëzet vite ka kaluar nëpër një zhvillim teknologjik sa e gjithë historia e tij modeste, ndërkaq ngrirja e kapaciteteve të një stafi që nuk ndalon moshimin e ka bërë këtë zhvillim eksponencial teknologjik të largët për ta me mijëra vjet drite. Nëse dikush ka llogaritur teknologjinë e Trepçës, lajmi i keq është se ajo tani më është shndërruar në një grumbull hekurash dhe përveç se ka rritur eksportin e Kosovës (në hekur) nuk ka bërë as një kontribut të vetëm nacional. Doli që termocentralet tona kaluan të gjitha parashikimet amortizuese dhe përveç se mund të shërbejnë si pamje impresive të një filmi horror ato konsumojnë me qindra miliona euro çdo vit nga xhepi i taksapaguesve më të varfër të Evropës. Më e dhimbshme bëhet pamja e hekurinave dhe ndërtesave betonike kur kuptojmë se edhe terminimi i tyre do të na kushtojë mjaft. Doli se fushat tona pjellore nuk hynin në punë shumë po nuk u punuan, se punimi i tyre nuk varej vetëm nga vullneti i përbashkët për ti mbjellë e ujitë ato, nga numri i kombajnave e traktorëve për hektar. Në realitet, na u deshtë dy dekada të plota të kuptojmë për rëndësinë e maksimizimit të profitit si insentiv për të bërë punë, për ekonomizimin e shkallës si domosdoshmëri e aftësive konkurenciale, për efiçencën dhe asgjë tjetër. Doli qe drunjtë dhe ujërat e pafund nuk i shërbyen askujt përveç atyre që i prenë për qejf e për nevojë, se ato pamje që ato jepnin nuk mund të  thërrisnin sytë e të tjerëve pa vendosur aty një ulëse, një dhomë fjetje, një kuzhinë me ushqim të mirë, disa njerëz që presin të tjerë. Pamjet e tyre ishin të vdekura përderisa nuk kishim një aftësi ndërmarrëse aty, përderisa nuk kishim një biznes.

Të besosh se je i pasur se ke thëngjill në kohë kur energjia solare dhe ajo nukleare po merr hove, se Trepça është shpëtimi revolucionar i Kosovës kur në rastin më optimist ajo mund ti punësojë vetëm një të tretën e  të papunëve që krijohen në vit, se termocentralet e hekruara janë shpresa jonë energjetike e vetme dhe e mjaftueshme, se fushat dhe ujërat natyrshëm sjellin vëmendje vetvetiu se janë më mbresëlënëse, për hesap timin është një romantizim utopik. Dhe për të pasur një romantizëm utopik duhesh të jesh domosdoshmërisht utopik. Këtë më së miri e bëjnë socialistët tanë, popullistët e pafund dhe promovuesit shumtë të pronës shoqërore të cilët me ngulm refuzojnë ti japin rastin iniciativës dhe motiveve private.

Limbo është një realm ëndërror, një zgjerim në infinit i ndërdijes. Është vendi më i thellë që dikush mund të udhëtoj në mendjen e tij. Kam përshtypjen se po këta promovues popullistë janë të zhytur në një limbo, si ajo ëndrra jonë përrallore e pasurive të pafunda në një vend 11 mijë kilometra katrorë.  Dalja nga ky kurth i mendjeve utopike është një sfidë që më së shumti ka nevojë për kohë. Çfarë ata nuk kuptojnë është se mësuesit tanë kishin një ideal. Atë të ndërtimit të mendjeve të reja që në kohë të represionit të ndërtonin një dashuri mitistike ndaj tokës së tyre. Ishte një romancë rilindëse e modifikuar në kohë nga më të çuditshmet. Absorbimi i fjalëve të tilla ishte një kënaqësi e veçantë dhe në të njëjtën kohë ngjallte një vullnet dhe dëshirë edhe më të veçantë për rimëkëmbje të sojit tënd. Sot ato kohë janë të shkuara dhe ne kemi nevojë për një romantizëm tjetër.  

Sot pasuria e Kosovës është biznesi dhe me këtë prona private duhet të shihet e promovohet si krijues dhe shtytës i çdo procesi inovativ. Sot për vendin tonë është imperative edukimi dhe aftësimi i njerëzve të saj, në të kundërtën, për deri sa nuk dimë e nuk mundemi ti përshtatemi kërkesave ekzluzive të biznesit do të mbesim bashkë me ju në Limbo; përjetësisht. Sot është imperative që mobilizimi mbarëshoqëror e pse jo edhe progresi i barabartë social të arrihet nëpërmjet bizneseve dhe motiveve të tyre që domosdoshmërisht bëhen interesa tona. Koha kur shteti ndërton fabrika, termocentrale, vetëshërbime është kohë e shkuar. Koha kur biznesi bën një gjë të tillë na ka ikur kaherë dhe bëjmë mirë që di jepemi pas. Koha është që krenaria e tepruar ndaj objekteve betonuese të një ere fatmirësisht të harruar, të transformohet në krenari për një biznes privat, për një shoqëri aksionare që krijon vende të reja të punën në vazhdimësi. Koha është të besojmë në të gjitha iniciativat private qofshin ato me vetëm një ndërmarrës apo me mijëra sosh. Është koha kur ju dhe ëndrrat tuaja utopike të hapen ndaj realiteti të ri, kur ju dhe popullizmi social të ndaheni përfundimisht. Jo që kjo bën ndonjë pengesë për pjesën tjetër të botës që ka gjetur progresin dhe me këtë kualitetin më të mirë të jetës. Në fund të fundit dallimi nga ne dhe ju është pikërisht në atë se ne besojmë në lirinë e zgjedhjes e shprehjes, lirinë e të pasurit dhe pronës dhe kjo liri ju jep juve të drejtë të mendoni e shprehni çfarëdo që ju bie në mend. Por mbetja në këtë Limbo merr në qafë ata të pashpresit e të pamësuarit mbi nevojën e një shteti që prosperitetin e tij e ndërton mbi themelet e pronës private, të cilët nga mjerimi ekstrem ju vihen pas. Është koha që zhvillimi të vendoset tek njerëzit dhe të bëhet nga njerëzit.

Në fund fare, nuk di sa e kuptoni patetizmin e dyshimeve tuaja ndaj pronës private. Kujtoni se këtë mendim timin po e lexoni nga një zbulim i shtyrë nga prona private, se mesiguri përgjigjja juaj do të vijë nga një mjet tjetër prapë i ofruar botës nga një pronë private, se vetura, shtëpia, zyra, e kafeneja ku ju pini kafen tuaj të preferuar janë të gjitha një pronë private, pjesë të një sistemi privat që ka avancuar sojin tonë në shkallët më të larta të ameniteti shoqëror. Dhe ju prapë keni dyshime mbi pronën private?! Jeni të ngecur në Limbo.

Botuar në Zëri, 26 Nëntor 2010

Lista

Harroni premtimet melankolike të thurura nën euforinë e brohoritjeve shkumuese nga militantët partiak. Harroni premtimet garuese me numra që historia jonë modeste ekonomike nuk ka ditë asnjëherë ti prodhojë. Harroni të gjitha. Partitë e sodit, qeveritë e së nesërmes, kanë një listë të plotë sfidash ekonomike që meritojnë më shumë respekt. Për hir të vlerave shtetndërtuese dhe nevojës për rimëkëmbje ekonomike, ofroni zgjidhje që kanë sens.

Harroni listat e deputetëve dhe luftën për renditje në to. Harroni koncertet, koston e tyre, vallet e pakuptimta e lavdërimet e stërterpëruara për njëri tjetrin. Provoni diçka më të kuptimtë. Vendi ynë ka një listë tjetër, atë të sfidave ekonomike që me padurim presin vëmendjen nga Qeveria 2011. Ballafaqimi me to përmirëson kualitetin e jetës të çdo kosovari dhe me këtë perspektivën e vendit tonë të ri. Një pjesë e këtyre sfidave janë ngurtësuar nëpër vite nga injorimet e vazhdueshme, deri sa të tjerat janë të krijuara së fundmi nga vendimet e ngutshme dhe të pamatura. Nga Autostrada e deri te Privatizimi, prej CEFTA-s e deri te pagat e shërbyesve civil, nga qëndrueshmëria buxhetore e deri te projektet energjetike, të gjitha këto do të jenë pjesë thelbësore e agjendës post-zgjedhore. Mos adresimi i tyre do të rëndojë edhe më tepër zhvillimin ekonomik tonin ndërkaq rimëkëmbja ekonomike do të duket e largët.

Autostrada

Nuk jam ndier asnjëherë komfort me numrat që jepeshin si kosto e ndërtimit të një autostrade që vishej me plot arsye të kuptimta pas petkut kombëtar, por jo atij fisibël në kushtet dhe kohën e formësimit të saj karshi nevojave zhvillimore të vendit. Kam qenë edhe më dubioz kur kufijtë e kësaj kostoje silleshin nga 700 milion deri në 1.5 miliardë euro. Një mosaftësi e tillë parashikuese për një projekt sa 35% e bruto produktit vendor natyrshëm lë të dyshosh për qëllimet dhe aftësinë implementuese të projektit. Kurora e dyshimeve u vu pas hetimeve për korrupsion ndaj nismëtarëve dhe promovuesve të këtyre numrave. Pavarësisht kësaj, autostrada është nisur dhe mirë shumë që është nisur. Megjithatë ajo ka një kosto të padefinuar. Për më tepër kontrata në mes palëve mbetet e mbyllur për publik dhe rrjedhimisht parashikimi i nevojave reale do të ishte shumë suspicioz. Çdo Qeveri e ardhshme duhet të ofrojë një burim financues për autostradën domosdoshmërisht, madje me rrjedhën e punëve nga Bektel Enka kjo ofertë më mirë të vijë sa më shpejtë në të kundërtën me proklamimet e këtyre të fundit ne duhet të paguajmë një kosto marramendëse (sa të ardhurat vjetore mesatare të 40 kosovarëve) për vetëm një ditë. Çfarë u ofrua si zgjidhje nga politikëbërësit e shkuar ishte transformimi i aseteve nacionale, pra shitja e një pjese për ndërtimin e një pjese tjetër. Një qasje e tillë është tepër kufizuese në mundësitë e krijimit të alternativave financuese dhe para së gjithash në vullnetin për të gjetur burime tjera. Ndërlidhshmëria e PTK-së me Autostradë është financim i lehtë, i shpejtë dhe teknikisht i pastër, por asesi i qëlluar. Financimi nëpërmjet kredive të huaja, apo financimi nëpërmjet partneritetit publiko privat do të kërkonte angazhim, do të kërkonte fizibilitet dhe arsyeshmëri të projektit. Cili fond financues kreditor do të financonte një projekt vlera e të cilit është tmerrësisht amorfike?

Qeveria e re, dhe rrjedhimisht partitë garuese, është mirë të japin dhe të vlerësohen mbi to, të gjitha alternativat e tyre në relacion me financimin e projektit të autostradës. Është esenciale për qëndrueshmërinë buxhetore të vendit dhe natyrshëm qëndrueshmërinë ekonomike tonën të dihet më tepër mbi potencialin e ofrimit të zgjidhjeve dhe pëlqyeshmërinë tonën mbi këto alternativa. A do të ndërtojmë partneritet me biznese? A do të huazojmë? Apo ndoshta do të shesim për të blerë?

Privatizimi i PTK-së

Ndoshta dallimi më i madh ideologjik në mes të pretenduesve për qeverisje zhvillohet pikërisht nën ombrellën e temës së privatizimit. Disa e mbështesin, të tjerët e kundërshtojnë. Disa nuk japin fare mendim mbi të meqë nuk dinë si. Janë të pakta ato partitë që ofrojnë një qasje ideologjike mbi subjektin e privatizimt. Të shumta janë ato që vendosen në pozicionin kundërshtues vetëm për të bërë  të kundërtin. Të tjerat ofrojnë zgjidhje ekstreme, prej shitjes së tërësishme e deri te rikthimi i pronësisë publike nga proceset e kaluara. Pavarësisht kësaj, nëse asgjë tjetër, në 100 ditëshin e parë qeverisës presionet do të jenë të padurueshme. Do të kemi një bashkësi ndërkombëtare që shtynë idenë e privatizimit fillimisht të PTK-së e më pas edhe të KEK-ut. Para së gjithash do të jetë Fondi Monetar që me ngulm do të kërkojnë procesin e privatizimit si parakusht i tranzicionit ekonomik dhe jam i bindur se këtë proces do ta kushtëzoj edhe me përfitimet e  fondeve mjaft atraktive që i ka në menynë e vet. Në fund të fundit, privatizimi është një ndër pesë kriteret e FMN-së për kalimin e procesit të tranzicionit ekonomik. Njëjtë do të bëjë edhe Banka Botërore dhe një sërë organizatash e përfaqësi të huaja. Nuk them se ne duhet të bëjmë dëgjuesin dhe ekzekutuesin e çdo mendimi apo sugjerimi miqësor të huajin. Megjithatë them se ne nuk duhet të bëjmë të shurdhrin dhe të paditurin as tani kur duhet matur alternativat e as nesër kur duhet pozicionuar alternativën e zgjedhur.  Pretenduesit e sodit duhet të jenë të qartë ndaj votuesve mbi praktikat që ata mbështesin në drejtim të aseteve publike të Kosovës, me theks të veçantë në telekomunikacion. Le të ofrojnë qasjen e tyre, le të japin alternativat qoftë në favor të mbajtjes apo shitjes së tyre. Le të japin storien e tyre të procesit vendimmarrës dhe rezonin prapa këtij tregimi.

CEFTA

Nuk mbaj mend të është mbajtur ndonjë mbledhje të Qeverisë për të diskutuar njërën nga shkeljet më të rënda ndërkombëtare në fushën e tregtisë, e që në mënyrë të drejtpërsëdrejtë prekë interesat tona, të bizneseve tona të qytetarëve tanë. Mbaj mend mbledhje të Qeverisë për dhënien e projekteve njëburimore për qëllime të marketingut, mbaj mend mbledhje për deklarimin e ministrave për pozita të deputetëve dhe pagat e tyre, mbaj mbledhje nga më të çuditshmet. Por që asnjëherë nuk u diskutua për një unilatiralitet agresiv nga dy vende që marrin një hise bukur të mirë të importeve tona, këtë kam vështirë ta kuptoj. Adresimi i këtij problemi është mbyllur gjithmonë prapa arsyetimit të pafuqisë politike në shtrimin e kontrollit ndaj marrëdhënieve ndërkombëtare. Jam i bindur se arsyetimi i tillë është më tepër lirim nga barra e marrjes së vendimeve dhe para së gjithash nga nevoja për të prodhuar punë.

Nuk besoj se ka autoritet mbi atë të pranuar ndërkombtarisht, nga 75% e fuqive ekonomikedhe poltike botërore, se sa Qeveria e Kosovës. Fatin se çka do të shitet, sa do të shitet dhe pse do të shitet në oborrin tonë e përcaktojmë ne, sidomos kur kemi të bëjmë me dy vende që në vazhdimësi cenojnë integritetin tonë ekonomik dhe fyejnë çdo përpjekje tonën për bashkëpunim bilateral.  Të gjithë ata që synojnë udhëheqjen e vendit le të rendisin hapat që duhet ndërmarrë ose për të zhbllokuar situatën e krijuar ose për të vendosur reciprocitetin.

Kosova e Re

Porjekti më kontrovers i dhënë deri më tani në Kosovë mban firmën e fillimisht Kosovës C e më pas Kosovës së Re. Për 6 vite me radhe e gjitha çfarë ne arritëm të bëjmë është ndërrimi nga “C” në “e Re”. Konsideroj se më brengosëse është fakti se Kosova nuk ka një koncept të qartë rreth zhvillimit energjetik në vend. Ne jemi dëshmitarë të ndërrimeve rapide në planifikimet e ndërtimeve të kapaciteteve energjetike. Janë përfolur fillimisht 2100 megavat, 600 megavat dhe kohëve të fundit ndërtimi i kapaciteteve jo më shumë se 300 megavat. Duke qenë me këso hamendje, nga të gjitha alternativat e përmendura ne vazhdojmë të zgjedhim atë më të pafavorshëm, të zero megavateve dhe në veti po mbajmë një kosto të kohës. Projekti energjetik i Kosovës është dashur të jetë tashmë i përfunduar. Kosova e Re në vazhdimësi ka qenë pjesë e diskutimeve nga më të ndryshmeve, nga teoritë e konspiracionit e deri te arsyet irracionale prapa vendimeve të tilla. Qasja ndaj saj ka qenë subjekt i një sërë akuzash dhe kundërakuzash korruptive nga dhe prej atyre që synuan ose morrin pushtetin.  

Pavarësisht kësaj, besoj se pretenduesit për pushtet duhet të definojnë qartë konceptet e tyre energjetike dhe qasjen që ata ofrojnë. Këtu, vendi ynë ballafaqohet me dy alternativa. Në të parën, Kosova e sheh energjetikën vetëm si përmbushës së nevojave esenciale për krijimin e një ambienti stabil energjetik për bizneset dhe qytetarët. Alternativa e dytë në vete mban idenë se energjetika duhet të jetë forcë motorike e zhvillimit ekonomik. Në të dyja rastet, energjetika duhet shihet si një fushë me plot potencial dhe me plot interes nga investitorë mjaft të fuqishëm. Të gjithë ata që pretendojnë qeverinë se së nesërmes duhet të na ofrojnë që tani alternativën e tyre ndaj kapaciteteve energjetike. Çfarë do të ndodhë me minierat tona dhe ato 14 miliard tonelata linjit? Çfarë do të ndodhë me termocentralet e stërvjetërura, dhe më e rëndësishmja çfarë do të ndodhë me kapacitetet e reja?

Prokurimi Publik

Është quajtur korrupsion, mitodhënie, keqpërdorim, hajni, vjedhje e më së shpeshti edhe 20 përqindësh. Të gjithë e kanë evidentuar, nga “Raporti i Progresit” i Komisionit Evropian e deri te “Doing Business” i Bankës Botërore. Ajo çfarë e bën të dallueshëm fenomenin korruptiv tonin është shpërndarja e tij. Deri sa në vendet tjera tërheqja korruptive është pjesë e shërbyesve civil të rangut të ulët, tek ne keqpërdorimet masive janë pjesë e një strukture mjaft mirë të organizuar e që në masë të madhe është e lidhur me prokurimin publik dhe rrjedhimisht paranë publike. Kostot monetare të mitodhonies për le të themi administratorë tatimor, punonjës dhe shërbyes civil lokal ose në fund të fundit për mjek e policë janë simbolike karshi milionave të pafund që ciklohen nga një sistem i korruptuar si ai i prokurimit publik. E gjithë paraja e buxhetit të vendit dhe e gjithë paraja e ndërmarrjeve publike kalon nëpër një rrjet të njëjtë keqpërdorues që përveç se nxjerr një output tmerrësisht të dobët e të shtyrë nga interesa të ngushta, jep gjithashtu destruktivitet dhe barriera të rënda për bizneset eficente.

Lufta ndaj korrupsionit do të thotë luftë ndaj prokurimit publik. Aty fillon dhe aty mbaron çdo tendencë për të shuar çfarëdo përfitimi personal në kurriz të interesave nacionale. Qeveria e ardhshme do të ketë sfidë të pashoq nevojën për reformim të sistemit prokurues dhe mbytjen e elementeve virusore në këtë sistem. Këto “ushunjëza” që nuk u ngopën asnjëherë, e që po tu jepet mundësia do të vazhdojnë të bëjnë një gjë të tillë në pafundësi, duhet adresuar pa humbur kohë meqë kostot e tyre janë shkatërruese për ekonominë tonë, bizneset tona dhe investitorët potencial. Dhe kjo shuarje në asnjë mënyrë nuk mund të bëhet në mënyrë deklarative. Do të isha shumë i lumtur sikur të gjithë pretenduesit të jepnin hapat e tyre të prekshëm dhe të matshëm në luftën kundër korrupsionit.

Pagat dhe Protestat

E fundit, por po aq e rëndësishme sa të tjerat, është edhe stabiliteti e kohezioni shoqëror. Një ekuilibër i tillë vështirë mund të arrihet nëse barra e tranzicionit vendoset disproporcionalisht me pjesëmarrësit e saj. Në dy vitet e fundit patëm një sërë pakënaqësish të shfaqura kryesisht nga grupet e shërbyesve civil. Zgjidhjet e ofruara ishin ad-hoc, të pamatura, dhe pa ndonjë mbështetje të qëndrueshme buxhetore. Nuk do të habitesha nëse durimit të mjekëve, mësuesve, policëve madje pse jo edhe zjarrfikësve, t’ju vjen fundi. Në të njëjtën kohë jam shumë kureshtarë të kuptoj alternativat e pretenduesve mbi zgjidhjet që këta do të ofronin në këtë drejtim. Çfarë do të ndodhë nëse 2011-ta do të jetë vit i protestave? Do të kemi rritje të njëjtë si në vitet paraprake, ad-hock dhe pa ndonjë planifikim të mirëfilltë? Ku do të merren paratë për këto rritje? Si do të shpërndahet buxheti dhe çfarë do të jenë prioritetet buxhetore?

Besoj se lista e sfidave dhe problemeve ekonomike që  na presin neve, partitë garuese dhe Qeverinë tonë të re janë të shumta dhe të pafunda. Fatkeqësisht nga praktikat e fushatave të deritanishme, nuk mund të them të njëjtën gjë për alternativat, idetë dhe kreativitetin e ofruar për ti zgjedhur ato. Në një vend normal, ofrimi i zgjidhjeve ndaj këtyre problemeve do të përcaktonte fituesin dhe humbësit. Dua të besoj se votuesit kosovar do të merren më seriozisht nga pretenduesit për pushtet dhe kërkuesit e votës. Nëse ka një besim në reciprocitet të mirëkuptimit dhe respektit atëherë partitë duhet të dinë më mirë se kushdo tjetër për nevojën e trajtimit më serioz të problemeve tona ekonomike. Kosova nuk ka nevojë për këngëtarë në podiumet partiake, as për valle as për brohoritje “rrnoftënuese”. Kosova ka nevojë për alternativa dhe zgjidhje, për shkrirje mendsh dhe idesh, për matje dhe peshim të tyre. Kosova ka një listë ndryshe dhe kjo listë pret vëmendjen tuaj. 



Botuar në Koha Ditore 19 Nëntor 2010

                                                                              

Kështu fliste Raporti i Progresit: Kriteret Ekonomike

E kuptoj që progresi kërkon angazhim, punë, sakrificë, shkrirje mendjesh e opinionesh e para së gjithash vullnet të mirë. Po çfarë nuk mund të kuptoj është se si është e mundur që në një ambient me plot mundësi ne bëjmë regres. Nëse progresi kërkon punë, dhe gjendja konstante prodhohet nga mospuna, atëherë regresi krijohet nga një punë në drejtim të kundërt. Çfarë na shtyu të bëjmë punë në drejtim të kundërt?

Komisioni Europian në vazhdën e vlerësimit të përmbushjes së kritereve ekonomike i ka bërë 19 diagnostifikime në formë të përmbledhjeve përfundimtare. Nga këto 16 shënojnë regres e 3 shënojnë përparim të lehtë.  Ja disa prej tyre:

1. Overall, the budget faces growing risks, as expenditure is growing much faster than tax revenue, and is increasingly financed by one-off revenue and reduction of accumulated deposits.

1. Buxheti ballafaqohet me një rrezik në rritje, si rezultat i rritjeve të shpenzimeve me ritëm shumë më të lartë se gjenerimi i të hyrave nga taksat, dhe në vazhdimësi financohet nga të hyrat e paqëndrueshme që vijnë kryesisht depozitimet e akumuluara paraprakisht.

Kur ke 1 euro shpenzon 1 e jo 2. Sa vështirë ka qenë kjo të kuptohet? Rreziku primar i Kosovës vjen nga një disbalancë buxhetore e thellë si rezultat i shpenzimeve të paplanifikuara. Rritjet ad-hoc të shpenzimeve në kurriz të shkurtimeve të depozitave të akumuluara më herët, si tepricat buxhetore nga vitet paraprake, profitet e ndërmarrjeve publike ose rezervat tjera buxhetore paraqet një risk në rritje. Nisja e autostradës pa një planifikim të mirëfilltë buxhetor, rritjet e pagave pa mbulesë pas çdo proteste, shpenzimet e paarsyeshme nëpër vite kanë bërë që qëndrueshmëria buxhetore e Kosovës të jetë në riskun më të lartë që kur kemi filluar konsolidimin e buxhetit. Ky risk buxhetor ka qenë arsyeja kryesore prapa ngutisë së privatizimit të PTK-së. Në mungesë të një zgjidhje të qëndrueshme në vitin 2011 ne ose do të zhytemi në një deficit enorm ose duhet ti ndërpremë të gjitha projektet madhore që i kemi nisë me eufori dhe pa ndonjë maturi ekonomike. Unë them të bëjmë të dytën meqë deficiti do të sillte një zinxhir problemesh. Sidoqoftë dikush duhet të na jep llogari për një menaxhim të tillë buxhetor.

2. Overall, Kosovo’s economic growth was mainly driven by increased government expenditure. There are growing risks to the sustainability of this growth profile.

 2. Rritja ekonomike e Kosovës është shtyrë kryesisht nga rritja e shpenzimeve qeveritare. Ekzistojne rreziqe në rritje lidhur me qëndrueshmërinë e këtij lloji të rritjes.

Ne kemi zhvillim ekonomik të mbështetur në steroide. Në momentin e parë që ne ndalim përdorimin e tyre neve do të na humben ato pak muskuj që kemi ndërtuar. Një rritja ekonomike e fryrë nga shpenzimet qeveritare është më tepër një iluzion se sa një kuptim ekonomik për një arsye shumë të thjeshtë: shpenzimet qeveritare eventualisht do të bien; dhe në momentin që ato bien ne do të mbesim me fotografinë e vërtetë të tregut dhe qëndrueshmërisë ekonomike reale tonën. Punditët ekonomik që kanë mbështetë këtë alternative të rritjes harrojnë të kuptojnë idenë e trade-off-it ose përjashtueshmërisë. Kur ke një sektor publik ekogjenerues (me motiv kontrolli) është shumë vështirë të kesh edhe një të tillë privat. Ose do të kesh sektorin privat ose do të kesh atë publik. Paramendoni se rritja ekonomike e Kosovës vjen si rezultat i rritjes së projekteve ultra të mëdha gjatë vitit të kaluar, sipas gjitha gjasave të shtyra nga motivet korruptive (projekte më të mëdha përfitime vetanake më të mëdha). Sa projekte të tilla do ti kemi në vitet në vijim?

3.  Overall, in spite of positive growth, the economy is not creating enough jobs to absorb the young new entrants and reduce pressures on the labour market. Unemployment remains very high.

3.Pavarësisht rritjes ekonomike, ekonomia nuk krijon vende të reja pune mjaftueshëm për të absorbuar hyrjet e reja dhe për të zbutur presionet në tregun e punës. Norma e papunësisë mbetet shumë e lartë.

Nëse një ekonomi ka rritje pozitive por nuk rezulton në krijimin e vendeve të punës atëherë është e qartë se problemi qëndron në nomenklaturën e kësaj rritje. Në një model real rritja ekonomike (qoftë nga sektori publik  apo ai privat) do të krijonte pasuri për një sërë agjentësh që janë në interaksion. Themi se Qeveria jep X milion euro për furnizim me produktin Y. Nëpërmjet një procesi fer dhe korrekt të konkurrencës ndërmarrja Z zgjidhet si më e kualifikuara për të prodhuar outputet më efiçente të mundshme. Kjo ndërmarrje ka një eksperiencë, ka ekonomi të shkallës, prodhon më lirë se të tjerët për shkak të specializimit të punës që e ka krijuar e ndërtuar nëpër vite dhe në fund fare krijon më tepër profit. Këtë profit e përdorë për të blerë pajisje të reja dhe me këto pajisje të reja hap një vend të ri të punës meqë dikush duhet ti përdor ato. Ky është modeli që nëpërmjet rritjes ekonomike krijon dhe vende të reja të punës.

Ti kthehemi rritjes ekonomike tonës që gjenerohet ekskluzivisht nga sektori publik (i korruptuar). Tash, Qeveria (potencialisht e prekur nga korrupcioni) jep X milion euro për furnizim me produktin Y. Nëpërmjet një procesi të manipuluar zgjidhet një ndërmarrje e re, fantome, pa ndonjë përvojë e shpeshëherë edhe pa asnjë të punësuar të vetëm; madje në raste më ekstreme kjo ndërmarrje e jep këtë punë tek një ndërmarrje tjetër meqë nuk di ta bëjë. Dhe meqë procesi është joformal atëherë edhe të hyrat mbesin joformale. Ndërmarrja nuk hap vende të reja pune por bën shpëlarje të parasë. Ajo nuk hap vende pune meqë nuk ka atë për objektiv. Objektiv ka përfitimin ad-hoc nga një situatë e krijuar një herë në njëmijë vjet për të. Ky është modeli që jep rritje ekonomike, por nuk nuk prodhon vende të reja punës. Me fjalë të tjera krijon vlerë të shtuar por për një grup të ngushtë dhe deefiçent.

4. Overall, macroeconomic vulnerabilities have increased and deep structural problems continue to hamper the economy. The weak rule of law, corruption, high level of informal activities, poor infrastructure, and a subsidised and unreliable electricity supply, impair the efficiency of market mechanisms.

4.Dobësitë makroekonomike janë rriturdhe problemet e thella strukturore vazhdojnë të dëmtojnë ekonominë. Mungesa e zbatimit të ligjeve, korrupsioni, niveli i lartë i informalitetit, infrastruktura e dobët, si dhe furnizimi i paqëndrueshëm (dhe i subvencionuar) me energji elektrike, dëmtojnë mekanizmat e eficencës së tregut.

Çfarë është roli i shtetit? Të krijojë rregulla fer të lojës, të ofrojë shërbime publike, ti mundësojë agjentëve interferenca të lehta. Çfarë kemi bërë vitin e kaluar? Administratë e paaftë, mungesë e zbatimit të ligjit, furnizim i paqëndrueshëm me energji, kufizime në qasje të financave, korrupsion dhe mungesë serioze e të drejtave autoriale. Ne kemi bërë pikërisht të kundërtën që një vend normal duhej të bënte. Tash, nëse pritjet tona janë që në këto kushte sektori privat të prodhojë rritje ekonomike, gjenerim të vendeve të punës dhe përmirësim të kualitetit të jetesës atëherë jemi në lule të adoleshencës. Po le të themi se për ne kjo nuk paraqet fare pengese, se disi një ndërmarrje e shkretë kosovare mund të mbijetojë administratën publike që i shkakton pritje disa mujore për një letër A4, një vulë dhe një nënshkrim nga një free-rider i të mirave të shoqërisë, se mbijeton disi mungesën e ligjeve sa herë që i është shkelë kontrata nga kushdo dhe kudo, se ka mbijetuar prodhimin në ndërprerje të energjisë elektrike nga një Korporatë që i jep 200 milion euro tenderë njëburimor atyre ndërmarrjeve joeficente që i përmendëm më lart (të cilat e vonojnë pajisjen se s’dinë cilën duhet me ble), se kjo ndërmarrje disi mbijeton kreditin e shtrenjtë (më të lartë se profitin) dhe të limituar vetëm në kredit bankar e asnjë formë tjetër më të avancuar, se mbijeton korrupsionin dhe mitodhënien për gjithkënd që ka një dokument identifikues qeveritar, se mbijeton disi shkeljen e të drejtave autoriale dhe disi në fund bën një profit. Me sa parë mend ne e thërrasim një investitor të huaj të kalojë nëpër këtë ferr?! Le të rritemi.

EPILOGUE

Konstatimet tjera janë të formës së njëjtë dhe për mendimin tim, shpjegimi i tyre lidhet  kryesisht me këto të shtruara më lartë. Fushat në të cilat shënohet konstatim negativ janë inflacioni (pas rritjes së akcizës në naftë nga Qeveria për të financuar deficitin buxhetor), financimi i shtrenjte bankar, mungesa e politikave adekuate qeveritare, transparenca, si dhe integrimi ekonomik evropian.

Kjo e fundit është vërtetë brengosëse meqë determinon aftësinë e bizneseve tona për tu rritur. Ne asnjëherë nuk do të jemi ekonomikisht të qëndrueshëm për deri sa bizneset tona nuk janë konkurrente në tregjet e huaja. Rritja e konkurrueshmërisë së bizneseve vjen vetëm pas përmirësimit të politikave ekonomike.

Për ata që janë kurioz të dinë se cilat janë progreset tona:

1. Progres në kornizën monetare dhe stabilitetit financiar.

    Shpjegim: Fjala është për valutën Euro dhe stabilitetin e saj në tregun kosovar.

2. Progres në sektorin bankar

     Shpjegim: Fjala është për qëndrueshmërinë e bankave komerciale dhe financat e tyre.***

3. Progres në procesin e privatizimit

***Sa ka gjasë që qëndrueshmëria a Euros dhe e Bankave Komerciale në Kosovë të jetë rezultat i politikave tona? Paramendoni, progresin e vetëm që kemi shënuar është ekskluzivisht si rezultat i mosndërhyrjes tonë.