E kuptoj që progresi kërkon angazhim, punë, sakrificë, shkrirje mendjesh e opinionesh e para së gjithash vullnet të mirë. Po çfarë nuk mund të kuptoj është se si është e mundur që në një ambient me plot mundësi ne bëjmë regres. Nëse progresi kërkon punë, dhe gjendja konstante prodhohet nga mospuna, atëherë regresi krijohet nga një punë në drejtim të kundërt. Çfarë na shtyu të bëjmë punë në drejtim të kundërt?
Komisioni Europian në vazhdën e vlerësimit të përmbushjes së kritereve ekonomike i ka bërë 19 diagnostifikime në formë të përmbledhjeve përfundimtare. Nga këto 16 shënojnë regres e 3 shënojnë përparim të lehtë. Ja disa prej tyre:
1. Overall, the budget faces growing risks, as expenditure is growing much faster than tax revenue, and is increasingly financed by one-off revenue and reduction of accumulated deposits.1. Buxheti ballafaqohet me një rrezik në rritje, si rezultat i rritjeve të shpenzimeve me ritëm shumë më të lartë se gjenerimi i të hyrave nga taksat, dhe në vazhdimësi financohet nga të hyrat e paqëndrueshme që vijnë kryesisht depozitimet e akumuluara paraprakisht.
Kur ke 1 euro shpenzon 1 e jo 2. Sa vështirë ka qenë kjo të kuptohet? Rreziku primar i Kosovës vjen nga një disbalancë buxhetore e thellë si rezultat i shpenzimeve të paplanifikuara. Rritjet ad-hoc të shpenzimeve në kurriz të shkurtimeve të depozitave të akumuluara më herët, si tepricat buxhetore nga vitet paraprake, profitet e ndërmarrjeve publike ose rezervat tjera buxhetore paraqet një risk në rritje. Nisja e autostradës pa një planifikim të mirëfilltë buxhetor, rritjet e pagave pa mbulesë pas çdo proteste, shpenzimet e paarsyeshme nëpër vite kanë bërë që qëndrueshmëria buxhetore e Kosovës të jetë në riskun më të lartë që kur kemi filluar konsolidimin e buxhetit. Ky risk buxhetor ka qenë arsyeja kryesore prapa ngutisë së privatizimit të PTK-së. Në mungesë të një zgjidhje të qëndrueshme në vitin 2011 ne ose do të zhytemi në një deficit enorm ose duhet ti ndërpremë të gjitha projektet madhore që i kemi nisë me eufori dhe pa ndonjë maturi ekonomike. Unë them të bëjmë të dytën meqë deficiti do të sillte një zinxhir problemesh. Sidoqoftë dikush duhet të na jep llogari për një menaxhim të tillë buxhetor.
2. Overall, Kosovo’s economic growth was mainly driven by increased government expenditure. There are growing risks to the sustainability of this growth profile.2. Rritja ekonomike e Kosovës është shtyrë kryesisht nga rritja e shpenzimeve qeveritare. Ekzistojne rreziqe në rritje lidhur me qëndrueshmërinë e këtij lloji të rritjes.
Ne kemi zhvillim ekonomik të mbështetur në steroide. Në momentin e parë që ne ndalim përdorimin e tyre neve do të na humben ato pak muskuj që kemi ndërtuar. Një rritja ekonomike e fryrë nga shpenzimet qeveritare është më tepër një iluzion se sa një kuptim ekonomik për një arsye shumë të thjeshtë: shpenzimet qeveritare eventualisht do të bien; dhe në momentin që ato bien ne do të mbesim me fotografinë e vërtetë të tregut dhe qëndrueshmërisë ekonomike reale tonën. Punditët ekonomik që kanë mbështetë këtë alternative të rritjes harrojnë të kuptojnë idenë e trade-off-it ose përjashtueshmërisë. Kur ke një sektor publik ekogjenerues (me motiv kontrolli) është shumë vështirë të kesh edhe një të tillë privat. Ose do të kesh sektorin privat ose do të kesh atë publik. Paramendoni se rritja ekonomike e Kosovës vjen si rezultat i rritjes së projekteve ultra të mëdha gjatë vitit të kaluar, sipas gjitha gjasave të shtyra nga motivet korruptive (projekte më të mëdha përfitime vetanake më të mëdha). Sa projekte të tilla do ti kemi në vitet në vijim?
3. Overall, in spite of positive growth, the economy is not creating enough jobs to absorb the young new entrants and reduce pressures on the labour market. Unemployment remains very high.3.Pavarësisht rritjes ekonomike, ekonomia nuk krijon vende të reja pune mjaftueshëm për të absorbuar hyrjet e reja dhe për të zbutur presionet në tregun e punës. Norma e papunësisë mbetet shumë e lartë.
Nëse një ekonomi ka rritje pozitive por nuk rezulton në krijimin e vendeve të punës atëherë është e qartë se problemi qëndron në nomenklaturën e kësaj rritje. Në një model real rritja ekonomike (qoftë nga sektori publik apo ai privat) do të krijonte pasuri për një sërë agjentësh që janë në interaksion. Themi se Qeveria jep X milion euro për furnizim me produktin Y. Nëpërmjet një procesi fer dhe korrekt të konkurrencës ndërmarrja Z zgjidhet si më e kualifikuara për të prodhuar outputet më efiçente të mundshme. Kjo ndërmarrje ka një eksperiencë, ka ekonomi të shkallës, prodhon më lirë se të tjerët për shkak të specializimit të punës që e ka krijuar e ndërtuar nëpër vite dhe në fund fare krijon më tepër profit. Këtë profit e përdorë për të blerë pajisje të reja dhe me këto pajisje të reja hap një vend të ri të punës meqë dikush duhet ti përdor ato. Ky është modeli që nëpërmjet rritjes ekonomike krijon dhe vende të reja të punës.
Ti kthehemi rritjes ekonomike tonës që gjenerohet ekskluzivisht nga sektori publik (i korruptuar). Tash, Qeveria (potencialisht e prekur nga korrupcioni) jep X milion euro për furnizim me produktin Y. Nëpërmjet një procesi të manipuluar zgjidhet një ndërmarrje e re, fantome, pa ndonjë përvojë e shpeshëherë edhe pa asnjë të punësuar të vetëm; madje në raste më ekstreme kjo ndërmarrje e jep këtë punë tek një ndërmarrje tjetër meqë nuk di ta bëjë. Dhe meqë procesi është joformal atëherë edhe të hyrat mbesin joformale. Ndërmarrja nuk hap vende të reja pune por bën shpëlarje të parasë. Ajo nuk hap vende pune meqë nuk ka atë për objektiv. Objektiv ka përfitimin ad-hoc nga një situatë e krijuar një herë në njëmijë vjet për të. Ky është modeli që jep rritje ekonomike, por nuk nuk prodhon vende të reja punës. Me fjalë të tjera krijon vlerë të shtuar por për një grup të ngushtë dhe deefiçent.
4. Overall, macroeconomic vulnerabilities have increased and deep structural problems continue to hamper the economy. The weak rule of law, corruption, high level of informal activities, poor infrastructure, and a subsidised and unreliable electricity supply, impair the efficiency of market mechanisms.4.Dobësitë makroekonomike janë rriturdhe problemet e thella strukturore vazhdojnë të dëmtojnë ekonominë. Mungesa e zbatimit të ligjeve, korrupsioni, niveli i lartë i informalitetit, infrastruktura e dobët, si dhe furnizimi i paqëndrueshëm (dhe i subvencionuar) me energji elektrike, dëmtojnë mekanizmat e eficencës së tregut.
Çfarë është roli i shtetit? Të krijojë rregulla fer të lojës, të ofrojë shërbime publike, ti mundësojë agjentëve interferenca të lehta. Çfarë kemi bërë vitin e kaluar? Administratë e paaftë, mungesë e zbatimit të ligjit, furnizim i paqëndrueshëm me energji, kufizime në qasje të financave, korrupsion dhe mungesë serioze e të drejtave autoriale. Ne kemi bërë pikërisht të kundërtën që një vend normal duhej të bënte. Tash, nëse pritjet tona janë që në këto kushte sektori privat të prodhojë rritje ekonomike, gjenerim të vendeve të punës dhe përmirësim të kualitetit të jetesës atëherë jemi në lule të adoleshencës. Po le të themi se për ne kjo nuk paraqet fare pengese, se disi një ndërmarrje e shkretë kosovare mund të mbijetojë administratën publike që i shkakton pritje disa mujore për një letër A4, një vulë dhe një nënshkrim nga një free-rider i të mirave të shoqërisë, se mbijeton disi mungesën e ligjeve sa herë që i është shkelë kontrata nga kushdo dhe kudo, se ka mbijetuar prodhimin në ndërprerje të energjisë elektrike nga një Korporatë që i jep 200 milion euro tenderë njëburimor atyre ndërmarrjeve joeficente që i përmendëm më lart (të cilat e vonojnë pajisjen se s’dinë cilën duhet me ble), se kjo ndërmarrje disi mbijeton kreditin e shtrenjtë (më të lartë se profitin) dhe të limituar vetëm në kredit bankar e asnjë formë tjetër më të avancuar, se mbijeton korrupsionin dhe mitodhënien për gjithkënd që ka një dokument identifikues qeveritar, se mbijeton disi shkeljen e të drejtave autoriale dhe disi në fund bën një profit. Me sa parë mend ne e thërrasim një investitor të huaj të kalojë nëpër këtë ferr?! Le të rritemi.
EPILOGUE
Konstatimet tjera janë të formës së njëjtë dhe për mendimin tim, shpjegimi i tyre lidhet kryesisht me këto të shtruara më lartë. Fushat në të cilat shënohet konstatim negativ janë inflacioni (pas rritjes së akcizës në naftë nga Qeveria për të financuar deficitin buxhetor), financimi i shtrenjte bankar, mungesa e politikave adekuate qeveritare, transparenca, si dhe integrimi ekonomik evropian.
Kjo e fundit është vërtetë brengosëse meqë determinon aftësinë e bizneseve tona për tu rritur. Ne asnjëherë nuk do të jemi ekonomikisht të qëndrueshëm për deri sa bizneset tona nuk janë konkurrente në tregjet e huaja. Rritja e konkurrueshmërisë së bizneseve vjen vetëm pas përmirësimit të politikave ekonomike.
Për ata që janë kurioz të dinë se cilat janë progreset tona:
1. Progres në kornizën monetare dhe stabilitetit financiar.
Shpjegim: Fjala është për valutën Euro dhe stabilitetin e saj në tregun kosovar.
2. Progres në sektorin bankar
Shpjegim: Fjala është për qëndrueshmërinë e bankave komerciale dhe financat e tyre.***
3. Progres në procesin e privatizimit
***Sa ka gjasë që qëndrueshmëria a Euros dhe e Bankave Komerciale në Kosovë të jetë rezultat i politikave tona? Paramendoni, progresin e vetëm që kemi shënuar është ekskluzivisht si rezultat i mosndërhyrjes tonë.
No comments:
Post a Comment