Mes dy zjarresh

Ka plot shtatë vjet që nuk mbeti kush pa kërkuar kthimin e parave të privatizimit. Arsyet ishin të shumta, por përgjigjet nuk u dhanë kurrë. Sot fotografia jonë ka një pamje tjetër dhe të paktën është thyer tabuja e plot 450 milionë eurove (në kesh) të fondit të privatizimit. Pa dashur të ndërhyj në shfaqjen mjaft atraktive korresponduese në mes protagonistëve të parasë në fjalë, më lejoni të jap argumentet pro dhe contra mbi arsyen se ku duhet të jetë fati i asaj pasurie aq të nevojshme financiare për vendin tonë.

Pro

E para, paratë e privatizimit janë të kosovarëve. Besoj se është e tepërt të shpjegohet se prona publike është ndërtuar nga NE (e assesi ndryshe) dhe se NE (e assesi ndryshe) jemi trashëgimtarët e vetëm (e assesi ndryshe) të kësaj pasurie. Si të tillë, kemi çdo të drejtë ligjore dhe morale të thirremi si titullarë dhe rrjedhimisht të vendosim se a dëshirojmë t’i mbajmë këto para jashtë për norma qesharake interesi, t’i kthejmë për të blerë atë infuzionin ekonomik që na hap sytë, ose në fund të fundit t’i djegim se janë tonat e kështu na do qejfi. Me rëndësi është të shkruhet e thuhet diku se kosovarët janë të zotët e kësaj paraje.

E dyta, nëse kosovarët janë të zotët e këtyre parave, atëherë qeveria e tyre (këtu lidhem vetëm me konceptin e fjalës e kurrsesi me atë çfarë ne njohim si qeveri) është zëri i vetëm politik dhe vendimmarrës i qytetarëve. Qeveria ka autorizimin e plotë me çdo ligj e kushtetutë moderne, madje edhe me ligjet e Ghengis Kahn-it të flasë në emër të qytetarëve të saj, e t’i përdorë këto fonde ama bash “si të dojë”.

E treta, privatizimi është i financuar kryesisht nga investitorët vendorë. Fatkeqësisht ne nuk arritëm të tërheqim as të paktën një emër që njihet përtej Kukësit, Zveçanit, Kullës e Shkupit. Dhe këta investitorë modestë vendorë u dashtë të sigurojnë ato 450 milionë nga kreditë e ofruara nga oligopoli bankar i Kosovës, e që ky i fundit kishte huazuar këto para nga depozitat e pjesës tjetër të kosovarëve.

Thënë shkurt, privatizimi ishte financuar tërësisht nga tregu kosovar në kurriz të tharjes masive të parasë së gatshme. Sot shtatë vite kosovarët janë dëshmitarë të magjisë së keshit, bizneset pjesëmarrës në një zinxhir të borxheve, e gjithë të tjerët humbës. Prandaj kthimi i kësaj shume të parasë së gatshme në treg nuk do të ishte ndonjë punë kush e di se çka, do të ishte një kthim në një gjendje normale ku tregut i kthehet ajo çfarë i është marrë. Nuk besoj se ka një ekonomist që kundërshton një fakt të tillë.

E katërta, zërat mbi një kontekst mbi pronësinë e këtij fondi nga trashëgimtarët e ish-Jugosllavisë janë të njëanshme, të palogjikshme dhe rrjedhimisht të paqëndrueshme. Kjo për dy arsye. Me ligjin e privatizimit, asnjë ndërmarrje nga vendet e ish-Jugosllavisë që thirret në pronësinë e ndërmarrjeve kosovare nuk ka të drejtë të kërkojë para nga privatizimi i një ndërmarrjeje tjetër. Krejt çfarë një ndërmarrje mund të kërkojë është shuma e plotë e privatizimit të asaj ndërmarrjeje. Kontekstet e tanishme janë për një vlerë të 20% të ndërmarrjeve të privatizuara.

Pra edhe në skenarin më të keq për Kosovën, sikur të gjitha paratë e privatizimit mund të jepen në favor të këtyre kërkuesve, rreth 370 milionë euro mbesin të paprekura dhe mund të shfrytëzohen qysh tani. Argumenti i dytë lidhet me idenë e reciprocitetit. Nëse një ndërmarrje shoqërore kosovare nuk ka pasur të drejtë të kërkojë trashëgiminë e parave nga privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore të ish-Jugosllavisë, atëherë me çfarë logjike këto të fundit kanë të drejtë të kërkojnë hise në të tonat? Absurde.

E pesta, nëse patjetër është dashur të mbahen këto para jashtë, se nuk mundemi ose nuk duhet të mendojmë ndryshe, shtroj pyetjen se pse është zgjedhur aranzhimi më i pafavorshëm financiar. Ka plot e plot alternativa financiarisht më atraktive sot në tregjet financiare (madje edhe tek bankat komerciale në Kosovë) se sa investimi simbolik i tanishëm, alternativa këto që sjellin interes më të lartë, fitim më të lartë, e fundi i fundit satisfaksion më të madh për ne: pronarët e këtyre parave; të paktën të mos merremi si budallenj.

E gjashta, sinjali që i dërgohet një investitori të huaj kur paratë tona nuk guxojmë ti investojmë në shtëpinë tonë, është një kosto jashtëzakonisht e lartë dhe e panevojshme për kosovarët. Me çfarë guximi një i huaj do të hynte në tregun tonë të vockël kur ne i japim çdo arsye të mundshme se paratë e tij janë të pasigurta. Çfarë është racionalja pas thirrjeve për investimeve të jashtme pas këtij argumenti?

Contra

E para dhe e fundit, me nivelin e tanishëm korruptiv në Qeverinë e Kosovës, ku paraja publike shihet si pronë e babës nga bijtë e pafund, me pasigurinë e ofruar për të menaxhuar me 450 milionë euro, me mungesë të një transparence dhe debati se ku duhet të vendoseshin këto para, është imperative që ky fond të mbetet sa më larg qeveritarëve. Në të kundërtën, qytetarët e Kosovës, pronarët e vetëm të këtyre parave, nuk do të shohin as një cent të vetëm. Pikë.

Ju bëni matematikën.

Çfarë zhvillimi?!

Banka Botërore na thotë se të paktën për një dekadë të tërë ne do të jemi më të varfrit e më të papunët në Evropë. Grupi Ndërkombëtar i Krizave na kujton se kemi koncept plotësisht të gabuar të zhvillimit ekonomik. FMN i bën krasitje buxhetit të ligë tonit për të treguar sa të paaftë jemi në menaxhim të parasë. Departamenti për Politika të Jashtme vë në pah informalitetin dhe strukturat paralele që mbysin ekonominë. Doing Business na vendos në rang të njëjtë me Iranin, Venezuelën e Afganistanin ndërkaq Raporti i Progresit ringjall ethet e korrupsionit si virus ekonomik i krijuar në laboratorët tonë. Dhe ne prapë kemi guximin të flasim e mburremi për zhvillim ekonomik? Çfarë zhvillimi?!

Nuk më brengosin aq edhe paraqitjet përsëritëse që ndoshta për një adikt televiziv edhe mund të kryejnë punë. Më brengos e vërteta prapa këtyre paraqitjeve. Nëse këto deklarime bëhen për të mbrojtur vendimet e marra atëherë le të mbetet kjo pjesë e debateve ekonomike dhe atyre deklaratave patetike, por që prapa skenës konfrontuese vazhdohet me punë. Por nëse ata me të vërtetë i besojnë fjalëve të veta atëherë ne kemi para vetës një mision të pamundur: të bindim të paditurit që të dinë, e kur të dinë të vënë në pah ato kapacitete modeste për të bërë një progres. Nuk ka humbje më të madhe nëse me bindje punohet në drejtim të gabuar. Do të duhet më pas kohë për të rikuperuar pozicionin e tanishëm, gjithmonë të vënë në një pozicion konkurrues rajonal.

Le të nisemi nga e para, ajo rritja e famshme ekonomike. Për një ekonomist, numrat shpesh janë desindikativ. Për shembull, në vitin 2001, Kosova kishte rritjen më të lartë ekonomike në botë, madje edhe Kina që po përjetonte bumin më të madh ekonomik kishte mbetur e dyta. Për një ekonomist dhe numërator me dije themelore është e qartë se në një bazë të ulët ekonomike, rritja është fare e lehtë, për mos të thënë se stagnimi ose degradimi ekonomik është mjeshtri e mbrapshtë por prapë e veçantë. Me bazën e tanishme ekonomike të Kosovës, rritja e bërë është po aq simbolike sa që vënë në kontekst konkurrues, vendit fqinj do ti duhej një e katërta e rritjes tonë për të mbetur në pozicion të njëjtë në vitin vijues me neve. Prandaj kur themi se kemi rritje më të madhe në rajon, le ti shtojmë kësaj mburrjeje edhe faktin se përkthyer në standard të jetesës ne kemi mbetur po aq mbrapa me fqinjët tonë malazez, maqedon, shqiptar e serb; por ja që humbëm një vit të tërë.

Kur jemi te standardi i jetesës, ekonomistët e njëjtë e dinë se një rritje ekonomike e shoqëruar me një stagnim ose përkeqësim në varfëri dhe papunësi do të thotë asgjë. Nëse nga kushtimisht tre banorë njërit i është dyfishuar pasuria e dy të tjerët kanë mbetur me standardin e njëjtë të jetës, konkluzionet janë të qarta për një keqefikasitet të sistemit dhe zhvillimit ekonomik, me fjalë të tjera paraja ose është në duar të gabuara ose alokohet tek një grup i ngushtë interesi.

Por le të themi se rritja ekonomike përfaqëson zhvillim ekonomik. Le të themi se shoqërohet me shpërndarje të njëjtë. Madje le të themi se edhe do të kemi 6% rritje si asnjëherë më parë që nga 2001, ndonëse me shkurtimet e fundit buxhetore dyshoj në një arritje të tillë. Le ta përkthejmë tani këtë rritje në një fjalor më të thjeshtë. Kosova ka një strukturë ekskluzivisht të re demografike që prodhon në vazhdimësi fuqi punëtore. Deficiti i punëdhënies në Kosovë sillet diku në rreth 25.000 të papunë. Një pjesë e këtyre numrave amortizohen nga tregu i edukimit dhe nga migrimet eventuale megjithatë me rritjet e tanishme ekonomike ne fatkeqësisht vazhdojmë të kemi ose stagnim ose rëndesë të papunësisë. Për vite me rrallë ne këmi patur një stagnim ose rëndese meqë mbajtja konstante e normës së papunësisë në 35-40% në 5 vitet e fundit, përkthyer në banorë, gjithmonë duke marrë parasysh normën rritëse të popullsisë, do të thotë se në numra kemi rritje të të papunëve. Mbi të gjitha, është plotësisht e qartë se çdo rritje ekonomike nën 7% do të rëndonte edhe më tepër nivelin e papunësisë, gjithmonë duke i mbajtur faktorët tjerë konstant. Pra, me një rritje ekonomike prej 6%, karshi treguesve tjerë demografik, të papunëve u shtohen diku rreth 4000-5000 kosovarë në vit.

Duke rikujtuar edhe një hërë raportin e Bankës Botërore, si dhe duke rinënvizuar edhe një herë se Kosova nuk është një garë me një kali, pra bën konkurrencë, shtynë e lufton ekonomikisht me gjithë vendit e rajonit, kjo rritje jo që paraqet një avancim të pozitës tonë në rajon, por më tepër rëndon pozicionin tonë. Për këtë është përkujdesur edhe parashikimi i Bankës Botërore që shkurt e thjeshtë thotë se për 10 vitet e ardhshme për të mos mbetur të fundit në zhvillimin tonë ekonomik, ne duhet të thyejmë një rekord botëror, e të kemi një rritje prej 10%. Në 2010 do të kemi 6%, një vit shkoi huq, 9 të tjerë kanë mbetur. Për më tepër, për të ulur nivelin e papunësisë në 20%, Kosova duhet të ketë një rritje ekonomike rreth 12% për 10 vitet e ardhshme. Tani kur vendi ynë po realizon gjysmën e rritjes së nevojshme ne po e dyfishojmë kohën për realizimin e këtij objektivi.

Raporti i Progresit, vitin e kaluar pat ritheksuar se përderisa sektori publik dhe donacionet vazhdojnë të jetë forcë motorike e zhvillimit ekonomik, vendi ynë është një letër që mund të rrënohet ekonomikisht shumë lehtë. Por cfarë po bëjmë ne për të ndryshuar këtë gjendje? Është imperative që Kosova të zhvillojë një bazë të shëndoshë ekonomike dhe ligjore që vendin tonë do ta bënte kandidat serioz për integrim evropian. Dhe kjo mund të arrihet vetëm në një mënyrë – me ekonomi të lirë, e pangulfatur nga interferencat nga shteti, dhe e udhëhequr nga një sektor privat konkurrues që gjeneron vende të reja të punës dhe mirëqenie për gjithë kosovarët. Zhviillimi ekonomik i Kosovës eshtë çështje e besimit mbi ndërmarrëisnë, mbi sektorin privat. Shteti, nuk duhet e as nuk mundet të kontrollojë sektorin privat.

Deri sa ne po flasim këtu për rëndësinë e sektorit privat, Kosova vazhdon të jetë e ranguar në vendin e 113 nga 183 vende të botës sa i përket kushteve për zhvillimin e bizneseve. Para Kosovës renditen të gjitha vendet rajonale, ndërkaq ne gjendemi në zonë të njëjtë me vendet si: Uganda, Bangladeshi dhe Guatemala, vende këto të zhytura në varfëri, papunësi dhe kriza sociale. Për më tepër, Kosova është në 10 vendet e fundit sa i përket mbrojtjes së investitorëve, në të njëjtin grup me Afganistanin, Venezuelën dhe Xhibutin. Paramendoni, edhe Irani është vend më i sigurt për investitorët se sa Kosova. Shtroj pyetjen këtu se sa reale janë thirrjet për investime në Kosovë, kur janë plot 170 vende tjera që e bëjnë këtë më mirë se ne? Çfarë potencialisht i shkon në mend një investitorit për Kosovën kur sheh këto rangime?

Nëse dikush ndonjëherë mendon të matë suksesin ekonomik të vendit tonë, mos ta bëjë duke krahasuar atë me të kaluarën tonë të zymtë e të hidhur. Le ta vë në kontekst rajonal e le të bën matjen e termeve si: papunësi, varfëri, korrupsion, ligj. Le të mos bëjmë lojë numrash se dukemi aq patetik e qesharak.

Në fund, le të përkthejmë edhe një herë marrëveshjen e FMN-së me Kosovën që u dha si një lajm i mirë e i një suksesi të politikës ekonomike tonën. Kë po mundohen të mashtrojnë. FMN, me një kërcënim të prerë e të qartë, ka kërkuar nga institucionet tona të shkurtojnë shpenzimet në të gjitha nivelet, përfshirë këtu edhe investimet kapitale. Ndonëse kjo mund të duket një fjali e rëndomtë ekonomike, efektet do ti shohim në vitet në vijim, kur fjalë për fjalë të ngrirë financiarisht neve do të na lindin kërkesat sociale. Le të shohim si do të reagojnë institucionet tona kur do të kërkohet rritja e premtuar e pagave, ose kur në mungesë të të gjitha atyre investimeve kapitale përgjigja do të jetë nuk kemi para. Ndërhyrjet e FMN-së në asnjë vend nuk janë parë si storie e suksesit. Ato tregojnë për një situatë emergjente financiare dhe paqëndrueshmëri buxhetore. Si arritëm ti përkthejmë këto fakte në sukses?

Koha Ditore 04.06.2010