Letra
nga limbo
KOHA
DITORE, 21 SHKURT 2014
Praktikat e premtimeve palaektorale, si kjo e rritjes së
pagave, mund të kenë fuqinë e popullizmit dhe me këtë mund dhe të hendikepojnë
oponencën eventuale. Por përfituesit dhe të tjerët taksapagues duhet të
kuptojnë se politikat artificiale nuk sjellin zhvillim. Përkundrazi, politikat
e blerjes së votave me paga dhe e blerjes së përkrahjes diplomatike me asfalt,
sjellin stagnim, në rritje e në secilin shërbim tjetër publik; nga shëndetësia
e deri tek edukimi, nga ligjshmëria e deri tek siguria në rrugë.
-1-
Nicholas
Kristof, kolumnist i “The New York Times” dhe fitues i dyfishtë i çmimit
“Pulitzer”, në një shkrim të publikuar këtë javë, me titull “Professors, We
Need You!” – në shqip “Profesorë, kemi nevojë për ju!” – argumentonte mbi
defiçencën e debateve ekonomike në SHBA, defiçencë kjo që buronte kryesisht nga
irrelevanca publike vis-à-vis mendimeve akademike. Në të vërtetë, kjo irrelevancë
kishte lindur jo nga publiku, por nga vetmargjinalizimi akademik i sforcuar
mjaftueshëm tash e sa kohë në rrethin akademik gjithandej; aq mjaftueshëm sa që
gjithçka e ngjyrosur si “akademike” ishte irrelevante për të gjithë të tjerët.
Kristof argumentonte se profesorë e hulumtues të tjerë shkencorë ka kohë që
janë mbyllur në një rreth publikimesh të kuptueshme e valide vetëm për një
grumbull të vogël akademikësh – dhe se secili publikim i drejtuar kah publiku,
pra i thënë në gjuhë të thjeshtë, pa vlerë shtesë (kërkimore) e pa
përputhshmëri të mjaftueshme me standardet e publikimeve akademike – ishte i
parëndësishëm, i papërdorshëm dhe përfundimisht joserioz; rrjedhimisht, asnjë
akademik nuk merrej me punë joserioze, të papërdorshme e të parëndësishme;
merreshin me “papers” – gjënë e madhe!
E
në një kohë ku puna e akademikëve lexohet nga vet akademikët – gjithsesi nga
një pjesë e vogël e tyre, aq sa kanë interes, aq sa marrin vesh – lind një
shpërputhje serioze e dijeve që merren e krijohen nga ta me vet publikun; apo
pjesën tjetër të joakademikëve që megjithatë është pjesa e vetme që ka rëndësi.
Në fund, po nuk u bënë gjërat për publikun, atëherë kujt i duhen akademikët? Në
fjalë të Sir Ken Robinson, sistemi edukativo-universitar i sotshëm ka krijuar
një cikël ku studentët filtrohen nga dita e parë e shkollës e deri ajo e fundit
për të prodhuar staf universitar – një lloj cikli vetushqyes e i dobishëm për
institucionet edukative por shumë pak për shoqërinë.
-2-
Diskutimet
ekonomike në vend, të përtypura me shumë politikë - dhe atë me politikë të
çoroditur, pa takt e pa un – pra pa shije – kanë qenë gjithmonë të vështira; në
mos të pamundshme. E para, sepse, përballë një politike zaptuese shumë pak nga
akademikët ekonomik kosovarë kanë marrë guximin të prishin komfortin e krijuar
për vete nëpër kohë, në vend të kësaj kanë zgjedhur heshtjen dhe aty këtu
kundërheshtjen e flirtimin; dhe e dyta, sepse ky vend i vogël ka shumë
ekonomistë por pak dijetarë të ekonomisë – të tillë që marrin mundin të japin
një analizë ekonomike kredibile mbi secilin vendim ekonomik qeveritar. Pra tek
ne ka kohë që akademikët janë lëçitur nga bota e diskutimeve publike –
gjithsesi për arsye krejt tjera nga ato të renditura në kolumnen e Kristof.
Në
të vërtetë, edhe sikur të kishim mjaftueshëm dijetarë të tillë, analizat e
çfardoshme ekonomike kanë gjasë të vogël përballë vendimeve politike – sidomos
përballë vendimeve populliste; siç shpesh dinë të jenë këto të fundit. Ato
humbasin fushë sa herë që përpjekën me premtime elektorale, me futkotizma
euforik e me bërtitma sallash e zhurma tupanësh. Sepse në një vend njëri që
kërkon votë bën kot e tjetri që jep votë qesh e duartroket me entuziazëm ndaj
kotizmit – duartroket nga shpresa se mos ndoshta dhe bëhet e qesh sepse e din
se nuk bëhet – pra në një vend të tillë me relacion të tillë, gjasat e bindjes
ndryshe janë sa gjasat e një topi bore në ferr.
-3-
Dhe
një relacion i tillë vazhdon të jetë politika jonë ditore përballë analizave
ekonomike; në një relacion të tillë vazhdon të jetë edhe praktika e premtimeve
elektorale, të pagave e të asfaltit. Nuk di se a mund të ketë popullizëm më të
madh – dhe rrjedhimisht sfidë më të rëndë – se sa premtimi për rritje pagash –
dhe rrjedhimisht kundërshtimi i rritjes së pagave. Nuk mund të ketë. E sepse
nuk ka, dhe sepse Kryeministri e din mirë se nuk ka, premtimet e rritjes së pagave
në vend bëhen çdo katër vjet; sa herë që jemi para zgjedhjeve, atëherë kur i
duhet atij popullizmi.
Një
premtim i rritjes së pagave, për gjithë shërbyesit civil, bëhet teknikisht i
pakundërshtueshëm nga rupet opozitare, e bëhet praktikisht i papëlqyeshëm për
kundërshtim nga secili tjetër i pavarur – sepse bëhet fjalë për paga, për të
ardhurat mujore të potencialisht 80.000 familjeve kosovare që megjithatë presin
pa kompromis e me shumë entuziazëm pasurimin e tyre. Por a është vërtetë ashtu?
A fitojnë vërtetë kosovarët nga një politikë
paga-asfalt-paga?
-4-
Të
diskutojmë një fotografi më gjenerale. Të nisemi nga katër vitet e shkuara kur
u dha rritja e parë. Sa janë më mirë përfituesit e rritjes nga atëherë?
Inflacioni katër vjeçar është diku rreth 25%, papunësia mbetet ekzaktësisht e
njëjtë, kujdesi shëndetësor veçse është amortizuar dhe rënduar, ndërkaq
beneficionet publike të gjyqësisë, sigurisë e edukimit janë tërësisht
inekzistente. Pra, për shkak të një politike që mbështetet në blerjen e votave
me paga dhe në blerjen e përkrahjes diplomatike me asfalt, kosovarët humbin të
njëjtën rritje – drejtpërsëdrejti me inflacion – dhe humbin shumë më shumë në
secilin shërbim tjetër publik; nga shëndetësia e deri tek edukimi, nga
ligjshmëria e deri tek siguria në rrugë. A do të thotë kjo se pagat e tyre nuk
do të duhej të rriteshin?
Assesi
jo, do të duhej, madje dy a tri herë më shumë se kaq. Por në vend të rritjes
artificiale do të duhej të ndodhte investimi në zhvillim dhe më pas rritja; pra
rritja të ishte reflektim i një zhvillmi të drejtuar qeveritar. Nëse në këto
katër vitet e shkuara, pra që nga viti i parë e këndej i mandatit, të kishte
zhvillim, pra paratë e taksapaguesve të drejtoheshin nga krijmi i vlerës e jo
nga konsumi devalvues (që humb edhe rritjen), dhe sikur ky zhvillim të
prodhonte më shumë vlerë, rrjedhimisht më shumë para në buxhet dhe më shumë
potencë për rritje të tjera, atëherë rritja e pagave do të ishte e natyrshme;
shumë e natyrshme. Por nëse rrija fillestare e pagave në fillmvit, bashkë me
shpenzimet e asfaltit, ngufatin mundësitë zhvillimore dhe nuk lënë vend për
rritje të gjtihmbarshme, atëherë e njëjta bëhet politikë koti.
Pra,
thelbi i diskutimit nuk duhet të jetë se a gëzohen këta 80.000 shërbyes civil
nga një rritje e tillë; gëzohen e shashtrisen. Në të vërtetë ata do të të
gëzoheshin edhe sikur i tërë buxheti prej 1.5 miliardëve t’u shpërndahej i
gjithi atyre – nga 20.000 euro secilit. Dhe kjo politikë është tërësisht e
mundshme (si përgjigje ndaj pyetjeve se a mund të rriten pagat); natyrisht se e
mundshme. Problemi është se a është e arsyeshme dhe çfarë realisht prodhon një
qasje e tillë.
Dhe
mesiguri do të jetë bukur e vështirë bindja e përfituesve se pagat e rritura që
marrin vijnë bashkë me njëmijë e një anomali të tjera – se për ato paga që ata
marrin aprovohen edhe shpenzimet tjera buxhetore në asfalt, edhe neglizhenca
ndaj shëndetësisë, edukimit, gjyqësorit e sektorit privat – e nga këtu
prodhohet edhe stagnimi, edhe papunësia edhe varfëria edhe deficiti i lartë
tregtar e në fund edhe ngujimi e zaptimi. Natyrisht se vështirë binden
përfituesit, sidomos kur meritojnë më shumë se kaq – shumë më shumë se kaq.
Porse është fakt dhe mbetet fakt se paga e marrë duhet të jetë reflekcion i një
produktiviteti dhe i një zhvillimi të gjithmbarshëm e jo reflektim i dhuratave
paraelektorale.
-5-
Sepse
nuk ka asnjë logjikë ekonomike që të rrisim pagat kur kemi ngecje ekonomike;
nuk ka. Sepse nuk ka asnjë logjikë që këtë rritje të pagave ta financojmë me
një buxhet të borxhit – siç edhe ndodh tani. Pakkush mund ta dijë se për shkak
të një buxheti të orientuar artificialisht ndaj tekeve paraelektorale, Kosova
merr borxh çdo vit për ti financuar kostot e krijuara në vazhdimësi. Një rritje
artificiale e pagave si kjo – bashkë me të gjitha shpenzimet e paarsyeshme
gjithandej nga institucionet publike – shkakton një defiçencë buxhetore çdo vit
që duhet mbuluar me borxh; nuk e mbulojmë dot me produktivitet meqë
artificialiteti i shpenzimeve shkakton mu këtë joproduktivitet – pra është një
cikël i mbyllur; por e mbulojmë lehtë me borxh.
Dhe
borxhi i katër viteve të shkuara ka arritur në plot 500 milionë euro – e sipas
planifikimeve buxhetore të Qeverisë, në katër vitet e ardhshme – nëse vazhdohen
politikat e njëjta – ai do të arrijë në plot 1 miliardë euro (mesatarisht nga
140-150 milionë çdo vit). Nuk ka asnjë dyshim se ky borxh është i ulët në
relacion me kufijtë tanë, sot është 8%, pas katër viteve do të mbërrijë në plot
25% (të GDP-së); dhe nuk do të ndalet. Nuk do të ndalet meqë obligimet e
krijuara nga pagat (artificiale) mbesin të përhershme, përderisa burimet e
financimit janë të pasigurta; në të vërtetë ato vijnë vetëm nga borxhi.
Pra,
ajo çfarë na mbetet pas katër viteve, është një gjendje ekonomike si kjo e
tanishmja, me standard të jetesës të njëjtë, pa vende të reja të punës, me
shërbime publike të njëjta, potencialisht me inflacion të shtuar – meqë në
mungesë të krijimit të vlerës importojmë edhe rritjet e çmimeve, përveç se i
krijojmë nga anomalitë ato vet – dhe sa për të mos mjaftuar kjo, përveçse kemi
humbur nja 8 vite të jetës e mundësive për jetë më të mirë, kemi futur veten në
plot 1 miliardë euro borxh publik; barrë që duhet larë se s’bëhet ndryshe.
E
për secilin tjetër që nuk është pjesë e sektorit publik, pra ose është i
punësuar në sektorin privat ose i papunë, një rritje e tillë – dhe një politikë
e tillë shpenzuese nuk do të iu sell asnjë fije hairi; as edhe një. Në të
vërtetë, rritjet artificiale e të joproduktivitetit veçse do të rëndojnë më
shumë dhe standardin e jetesës suaj.
No comments:
Post a Comment