Friday, 31 May 2013

I MIRI, I KEQI DHE I SHËMTUARI


Letra nga limbo
KOHA DITORE, 24 MAJ 2013

Tregimi për tri grupe biznesesh dhe imazhin anti-biznesor në vend



Ka kohë që jam munduar të bëj një shkrim për bizneset. Jo për ti marrë për shembull të mirë meqë rrallëherë ata edhe prodhojnë lajme të mira, ndonëse më duhet të them se të njëjtit kanë një mijë e një probleme nga më të çuditshmet e më të padëgjuarat ndonjëherë, por për të shikuar përtej ndasive me e nga ta. Sepse përderisa vazhdojmë ti shohim siç më dolën kohë më parë rezultatet e një testi percepcionesh me një grup studentësh, pra përderisa i shohim bizneset si mashtrues, fullirantë, të pandershëm e ku me ditë çfarë, nuk do të kemi asnjëherë nisjen e duhur ekonomike drejt rimëkëmbjes. Nëse nuk do ta bëjë biznesi, nuk ka kush ta bëjë; e së bashku me ta dhe gjithë ne do të mbesim në këtë vorbull paradoksesh që na ngufasin çdo ditë.

Ka një problem esencial rreth e për bizneset. Fillimisht politikanët e zgjedhur për ti bërë ligjet e bizneseve kanë probleme serioze me kuptimin e koncepteve më bazike ekonomike dhe rrjedhimisht kanë probleme me ide minimalisht kreative për të ngritur një ambient biznesor që stimulon rritjen. Po mendoj, çfarë mund të presë një ndërmarrës nga një ligj-bërës që nuk bën se nuk bën dot dallimin në mes të “dividentës” dhe “DVD-së”; e thënë mu kështu në një paraqitje televizive. Së dyti, bizneset ballafaqohen me një percepcion bukur të madh shoqëror, siç është edhe grupi simbolik testues i studentëve të pyetur muaj më parë, të cilët nuk mund të parashohin një ndërmarrës kapitali si njeri të hairit, i zoti, i mundit e me qëllime të mira; e shohin si të keq e me qëllime të shëmtuara.

E këtu më duhet të bëjë përshkrimin e tri grupeve të bizneseve, për të kuptuar ndoshta arsyen prapa një percepcioni të tillë. Natyrisht nuk dua të defaktorizojë historinë e dhimbshme por tejet prezente në mendësinë e kosovarëve që ndërlidhet ende me “fabrikat e shtetit” nga koha e para 90-tave; si duket e kemi ende të vështirë të nisim tranzicionin në mendje, prandaj dhe ky i tregut po na merr kohë. Sidoqoftë, unë argumentojë se Kosova ka tri grupe biznesesh të cilat pak a shumë e ndërtojmë imazhin e tyre tek të tjerët, për të mirë e për të keq.

Të parët janë bizneset që ekzistojnë sepse financojnë e financohen nga zaptuesit politik të sistemit. Pra janë biznese që marrin paranë publike e pasurojnë politikanët me shpëlarjen e një pjese të kësaj paraje publike. Historia e tyre është pak a shumë e re. Të themeluar përafërsisht kur edhe ndodhin ndërrimet politike në vend, të njëjtit zënë vendin e bizneseve para tyre që gjithashtu ishin të lidhur e të rritur në treg nga një sistem paraprak qeverisës. Rritja e tyre financiare është e shpejtë meqë koha për të marrë paranë publike është e kufizuar. Në çdo vend tjetër normal të pakta janë rastet e shembujt kur një biznes me pak vite ekzistencë shënon qarkullime rekorde në vend; në Kosovë të pasurit e biznesit janë kryesisht pa shumë eksperiencë. Ka një problem thelbësor që grupe si këto krijojnë. Ata jo vetëm se kanë ndërprerë potencialisht një cikël biznesesh të nisura para tyre, jo vetëm se nuk lejojnë krijimin e bizneseve të reja në kohë të tyre (meqë me fuqinë zaptuese që kanë bëjnë nam), por se gjatë gjithë ekzistencës së tyre nuk kanë për qëllim rritjen, funksionalizimin e qëndrueshmërinë e biznesit që zotërojnë, por vetëm marrjen, shpëlarjen dhe ruajtjen e parasë dikur publike.

Në një cikël si ky, nderimi i sistemit politik në vend, pra ndërrimi i partisë qeverisëse, bën edhe fundin e këtyre bizneseve. Në përkthim ekonomik i bie se pas çdo ndërrimi qeverisës cikli biznesor fillon nga zeroja. E grupe si këto janë shkaktarët kryesor të një imazhi anti-biznesor në Kosovë; imazh ky i dhënë me plot të drejtë. Lyerja e monumentit “Newborn” në Prishtinë nga një ndërmarrje anonime nga Skenderaji, e cila përndryshe bën edhe ndërtimtari, autolarje, universitet e furnizim me letër tualeti, tregon se si krijohen bizneset fantome vetëm se një apo parti tjetër ka rendin e qeverisjes. Për gjithë kacavjerrësit e ndasive regjionale që me të lexuar rreshtin më lartë mund të tërhiqen nga prodhimi i konflikteve regjionale vend e pa vend, them se nuk ka as edhe një problem të vetëm pse një biznes është nga ky apo ai regjion i Kosovës; problem ka kur ai merr një punë vetëm pse është i këtij apo atij regjioni. Ndaj ndërmarrjeve konglomerat pa zyre si këto, vështirë se dikush mund të ndërton imazh besimi e shpresë për rimëkëmbje.

Grupi i dytë i bizneseve përbëhet nga të dëshpëruarit. Ata janë ndërmarrës që nuk kanë hise në tallin e parasë publike dhe si rrjedhojë kanë zgjedhur ecjen solo. Në këtë ecje solo, pjesë ekzistenciale e tyre është shmangja nga çdo obligim që potencialisht mund të kenë me shtetin. Si të dëshpëruar që janë ata provojnë të gjejnë forma e mënyra nga më kreativet jo për të prodhuar ide e produkte të reja, por për t’iu shmangur sistemit. I shmangen tatimeve, rregullave të punës, pagës minimale, pushimit vjetor, atij të lindjes, pensioneve e pothuajse çdo kërkese tjetër të vënë për ta. E meqenëse kreativiteti i tyre kanalizohet drejt zgjidhjeve evazive, jo pse ata dëshirojnë kështu, por se shmangja u jep përparësi konkurruese, të njëjtit nuk rriten, nuk zhvillohen e nuk krijojnë vlerë; mbesin në stad të njëjtë për shumë kohë e vjet. Në rrethana si këto pritjet eventuale për shpresë rrënohen me rrënimet e potencialeve për rritjen e tyre.  Të njëjtit duke përsëritur sjelljet evazive nëpër kohë, krijojnë edhe një lloj të ri standardi që eventualisht bëhet normë shoqërore. Kjo normë shoqërore e konceptualizon botën e të bërit biznes tërësisht të ndarë nga qeverisja në vend. Biznese si këto qeverinë e institucionet tjera relevante i shohin vetëm si barriera, heqja e të cilave kërkon një formë haraçi; prandaj dhe korrupsioni. E në rrethana si këto një sjellje evazive e shndërruar në një normë shoqërore prodhon një korrupsion i cili poashtu shndërrohet më vonë në një normë e vlerë tjetër shoqërore. Normat e tilla dikur bëhen barriera kryesore të zhvillimit të grupit të vetëm që duhet zhvilluar: të ndershmit.

Të ndershmit, pra grupi i tretë, përbën bizneset më kreative të mundshme në vend; fatkeqësisht të rralla sa i numëron me gishta të duarve. Janë biznese që sillen mbarë, bëjnë drejtë, paguajnë taksa, krijojnë brend e imazh, mendojnë e koekzistojnë me anomalitë më të mundshme në vend. Them se janë hiper-kreativ meqë vetëm hiper-kreativiteti u mundëson bizneseve si këto mbijetesë në një ambient që duhet shtyrë e konkurruar me biznese që bëjnë shpëlarjen e parasë publike apo në rastin më të mirë prodhojnë evazion e korrupsion; gjithsesi të dyja konkurrencë të padrejtë. Në një rast ideal biznese si këto do të duhej të ishin baza e burimit të besueshmërisë kosovare, por meqë janë të paktë, e kjo “pakësi” buron mu për shkak të hiper-kreativitetit të kërkuar, të njëjtit bëhen të padukshëm dhe irrelevant në krijimin  e imazhit rreth bizneseve.

Prandaj dhe sot në Kosovë kur duhet të japim percepcion mbi biznese ne nuk kujtojmë hiper-kreativët e rrallë, por kujtojmë ose financuesit e zaptuesit ose shmangësit e korruptuesit. Pra vlerat mbi të cilat ne vlerësojmë bizneset kosovare janë në thelb defektuoze dhe si të tilla ato pamundësojnë edhe krijimin e një imazhi më të mirë rreth bizneseve por edhe ngritjen e përgjegjësisë së ligj-bërësve që në raste të përmendjes së “DVD-së” në vend të “dividentës” do të bënte nam komik nacional; assesi harresë.



No comments: