Letra nga limbo
3 GUSHT 2012
Ashtu siç kisha parashikuar në fillimvit, Kosova për fat të keq po përjeton
efektet e para të një kombinimi fatal në mes të krizës evropiane me një
makromenaxhim ekonomik vendor tmerrësisht të gabuar. Raporti i BQK-së për
tremujorin e parë tregon për rënie të remitancave, të investimeve të huaja
direkte e të eksporteve, paralel me rritjen e kredive të këqija e të importeve
Po shikoja me shumë vëmendje numrat e
prezantuar në raportin vjetor të Bankës Qendrore të Kosovës (BQK) e të ofruara
para publikut këtë javë. Në tendencë për të kapur trendet ekonomike të vendit
gjatë pak viteve të fundit përfundova në drejtime aspak shpresëdhënëse. Numrat
makroekonomik ishin rrëqethës, por jo vetëm shkalla e tyre e cila tashmë ka
kulmuar në pakuptimësi, por se trendi i këtyre numrave ishte shqetësues. Dhe në
këto numra makroekonomik njeriu gjen dhe gjendjen e ngecjes sonë ekonomike. Për
më tepër, mu në këta numra njeriu do të duhej të ndërtonte debate e diskutime për
dalje nga kjo katrahurë. E tmerrshme se si nuk pat as edhe një reagim nga
qeveria për të dhënë të paktën një mendim për regreset makroekonomike. Gjithë
ata ministra, gjithë ata zëvendësministra, gjithë ata këshilltarë me gjithë ato mëditje, e asnjëri të jap një
mendim analitik ekonomik?! Ndonëse e kuptoj se një pjesë e madhe e tyre nuk kanë si të japin mendim nga mungesa
totale e haberit për ekonomiks, por parimisht me injorimin e problemeve
makroekonomike nuk bëhet zgjidhja e tyre. Trishtuese se si pseudo-debatet
ekonomike i bëjmë vetëm në kohë zgjedhjesh e në katër vite tjera kemi
institucione me politika solo e të shurdhuara. Po mendoj, për të ndërtuar një
zgjidhje ekonomike ne duhet domosdo të dalim jashtë kornizave financiare e
buxhetore të cilat dhe janë ngufatëse e kufizuese në mendësi për dikë që
pretendon se merr vesh ekonomi. E fatkeqësisht për ne, politikat qeveritare kanë
injoruar në vazhdimësi nevojën për zgjidhje ekonomike; në vend të kësaj ekonomi
për institucionet tona e ministrat tanë janë konsideruar politikat që sillen e
pështillen rreth shpenzimit të një buxheti shtetëror që në esencë është një
segment i kufizuar i financave publike. Kaq dinë.
Për një ekonomist me dije modeste,
numrat e prezantuar në raportin vjetor të BQK-së japin jo vetëm pasqyrën reale
të Kosovës, por edhe rrugëtimin tonë. Ti thuash një ekonomisti se vendi yt në
vitin 2011 ka papunësi në regjion prej 40-45%, se norma e inflacionit është
7.1%, se deficiti tregtar është 2.2 miliardë euro e se vendi mbështetet kryesisht
në shpenzime qeveritare, është si ti thuash se ne jemi në katrahurë. E po ti
vësh në krahasim këta numra me vitet para 2011-ës me këto të tre mujorit të
parë të 2012-ës, atëherë ti ke një trend, pra një ecje ekonomike. E mu kjo ecje
ekonomike është larg prej të domosdoshmes së Kosovës e është shumë afër
sakatimit sa herë që institucionet neglizhojnë konceptet bazë ekonomike. Në
fund të fundit, thënë të drejtën ecja e këtyre numrave në vitin e shkuar, bashkë
me këtë tremujor të parë është aspak befasuese, madje e parashikuar lehtësisht.
Për hir të diskutimit, e me shpresë se
nuk do të bëj monotonin, dua të ritheksoj se modeli ekonomik i Kosovës është i
paqëndrueshëm në tërësi. I paqëndrueshëm meqë mbështetet në shpenzime
qeveritare, pra në paratë e buxhetit, mbështetet në remitanca, pra paratë e
marra nga diaspora, dhe mbështetet në asistencën ndërkombëtare, pra ndihmat e
shteteve të huaja. Në esencë janë këto tri burime që shkaktojnë zhvillimin
ekonomik tonin. Por asnjëri nga këto burime nuk është sektori privat, e i cili në
çdo rrethanë për një shtet normal do të duhej të ishte thjeshtë i pari e më i
rëndësishmi. Mungesa e kontributit të sektorit privat në zhvillimin ekonomik është
arsyeja kryesore prapa degradimit të numrave makroekonomik nëpër vite.
Po filloj nga e para, deficiti tregtar.
Sipas raportit të BQK-së, Kosova në fund të viti 2011 kishte eksporteve në vlerë
prej 316 milionë euro, ndërkohë në të njëjtën periudhë arrinte nivel të
importeve në vlerë prej plot 2.5 miliardë eurosh. Pra thënë shkurt, kosovarët çdo
vit të lumë i dërgojnë jashtë vendit 2.5 miliardë euro, në këmbim të mallrave e
shërbimeve. Të njëjtit pranojnë vetëm 312 milionë euro për produktet dhe
shërbimet që i shesin jashtë. Vënë në peshore të dy numrat, pra paranë që e
japim jashtë, dhe atë që e marrim nga jashtë, na jepet deficiti tregtar (pra
diferencë mes importeve dhe eksporteve) e që për Kosovën është plot 2.2 miliardë
euro, më i larti i regjistruar ndonjëherë që nga paslufta. Vetëm në krahasim me
vitin 2010 Kosova ka rritur deficitin tregtar për plot 17.5%. Sot, Kosova
mbulon importet me eksporte në një shkallë modeste prej vetëm 12.6%.
Në vitin 2008, deficiti tregtar i
Kosovës ka qenë jo më shumë se 1.7 miliardë euro. Në katër vite ecje, politikat
e kësaj qeverie kanë bërë që Kosova të rrisë deficitin tregtar për plot gjysmë
miliardi euro. Pra falë një makromenaxhimi ekonomik të bërë dosido në Kosovë,
qeveria jonë ka bërë që sot kosovarët të largojnë mbi 500 milionë euro (brenda
vitit) më shumë jashtë vendit se sa kishin larguar në vitin 2008 (e ky numër
është në rritje). Pra çfarëdo vlere që krijojmë, çfarëdo pasurie që ndërtojmë,
çfarëdo paraje që pranojmë, e qesim, hedhim e flakim jashtë. Mund të mburren e
të thonë se kanë bërë punë, rrugë, shkolla, ujësjellësa e ku ta di unë, por ja
që outputi final i politikës së tyre është një rëndesë e disbalancit më të
rëndësishëm ekonomik, atij tregtar.
Pse ndodh kështu? Sepse politikat e
njëjta institucionale kanë ngufatur sektorin privat. Thënë të drejtën ato janë
rrumbullakuar vetëm dhe vetëm rreth asfaltit. JO se nuk duhet pasur rrugë, pro
se koncentrimi i githë potencialit institucional vetëm në asfalt ka një kosto
të rëndë oportune, qe që për hesapin tim buron mu në pamundëisnë e krijimit të
një ambienti të qëndrueshëm për sektorin privat. Po të kishim një sektor privat
të qëndrueshëm në vend, po të kishim biznese që krijojnë, prodhojnë e
shërbejnë, paratë që kosovarët do ti shpenzonin jashtë, le të themi gjysmën e
atyre 2.2 miliardë euro neto (meqë jo të gjitha do mund ti prodhojmë e
shërbejmë) do të mund ti shpenzonin brenda. Me një injektim të miliardave
vjetore në ekonomi, cikli i zhvillimit do të ishte i paparashikueshëm për së
miri. Të njëjtat para do të mbesnin në vend, do të ushqenin vende të reja pune
e do të krijonin vlerë, për tu rikthyer sërish në tregun e brendshëm. Me kaq
potenciale në dorë ne do të rrisnim edhe fuqinë e bizneseve tona edhe
konkurueshmërinë e tyre e në fund dhe potencialet eksportuese të tyre. Ato
dikur jo vetëm se do të mbanin paranë e destinuar për jashtë brenda, por se me
eksporte do të sillnin të tjera më shumë. Deficiti tregtar prej 2.2 miliardë
eurosh sot duhet ti shërbejë edhe politikëbërjes si tregues se në këtë fazë të
zhvillimit, angazhimi ynë nuk duhet të jetë domosdo vetëm në eksport. Ne kemi
një treg plot 2.2 miliardësh brenda Kosovës që mbulohet nga jashtë. Thënë
shkurt, potencialet eksportuese të Kosovës janë mu tek importet; pra vendi ka
mundësi enorme të bëj zëvendësimin e importeve para rritjes së eksporteve. Në
të dyja rastet do të zvogëlonte deficitin e papërballueshëm tregtar. Por me një
model të tanishëm, ne jo vetëm se largojmë nga vendi çdo vlerë të krijuar, por
se edhe paratë e marra nga remitancat e asistenca financiare shkojnë për konsum
dhe jashtë.
Raporti i BQK-së jep të dhënat e reja
edhe për gjysmën e parë të vitit 2012. Të njëjtat, siç parashihej në sa kohë,
vazhdojnë një trend negativ. Kosova vazhdon të goditet nga sëmundjet e njëjta.
Sipas raportit, deri në Prill të 2012-ës eksportet kanë shënuar një rënie
vjetore prej gati 25% në krahasim me Prillin e vitit të kaluar. Në po të njëjtën
periudhë, importet shënuan rritje prej 0.1%. Pra në terma gjeneralë, ekonomia e
Kosovës e udhëhequr nga politika ad-hock edhe këtë vit do të thellojë deficitin
tregtar. Kjo në vete është një trend shqetësues. Ne jo që kemi numra alarmant,
por trendet e këtyre numrave tregojnë rëndesë në vend të përmirësimit.
Se Kosova po përballet me rëndesë të vazhdueshme ekonomike tregojnë edhe të dhënat mbi fluksin e remitancave. Vetëm për tremujorin e parë të 2012-ës, remitancat kanë shënuar një rënie vjetore prej 4.8%. Aspak e habitshme një trend i tillë marrë parasyh krizën evropiane. Thënë të drejtë drejtën asnjëra prej lëvizjeve në raport nuk është befasuese nisur nga anti-politikat e vazhdueshme qeveritare. Madje në një shkrim timin mu në këtë kolumnë më 6 Janar të këtij viti kisha parashikuar: “..për Kosovën këtë vit asgjë nuk do të jetë më lehtë. Do të na zvogëlohen remitancat, investimet e huaja e donacionet nga një vit i rëndë”. Për fat të keq pas rënies së remitancave, të dhënat po nga i njëjti tremujor tregojnë për rënie enorme të investimeve të jashtme. Vetëm për tre muajt e parë të këtij viti, investimet e huaja direkte kanë shënuar rënie prej gati 28%.
Dikush dhe mund të gjejë arsyen se
regreset në fjalë janë si rezultat i krizës evropiane, por vet fakti se ne
mbështetemi në ato tri burimet e paqëndrueshme ekonomike është shqetësues prej
tolearancës dhe ekspozimit tonë kaq të hapur ndaj çdo krize; prandaj dhe
burimet në fjalë janë të paqëndrueshme. Sikur ne sot të kishim një sektor të
mirëfilltë privat, efektet e remitancave do të ishin më pak të ndjeshme. Sa për
rënien e investimeve të huaja, ndonëse pjesërisht të njëjtat dhe ndikohen nga
lëvizjet në eurozonë, është imperative të theksohet se ambienti i rënduar
biznesor në vend, i mbytur nga korrupsioni, informaliteti e evazioni fiskal
janë shkaqet kryesore për një rënie kaq drastike. Bizneset tona siç e kanë
thënë vet shpeshherë, e janë injoruar dhe më shumë, nuk po arrijnë të
performojnë dot. Se ambienti biznesor është në rëndesë e vështirësi tregojnë
dhe të dhënat për normat e kredive të këqija, apo të atyre kredive që bizneset
nuk arrin ti kthejnë, kryesisht për shkak të problemeve të mbijetesës në këtë
soj ambienti. Derisa norma e kredive të këqija në vitin 2011 ishte 5.7%, këtë
vit kjo normë është rritur në 6.5% apo për plot 14%. Një rritje kaq drastike në
pak muaj tregon më së mirë se si i kanë punët bizneset tona.
Lajmi më i mirë në gjithë raportin e
BQK-së ishte stabilizimi i normës së inflacionit. Derisa për vitin 2012 ne
kishim inflacion prej afër 7.3%, këtë vit norma mesatare vjetore stabilizohet
rreth 1.5%. të paktën rritja e mesatares së çmimeve do të ketë një ngadalësim.
Një zvogëlim i inflacionit megjithatë, do të ndikojë mbledhjen e të hyrave
doganore dhe eventualisht do të mund të shkaktojë probleme në buxhet, duke e
detyruar me pas qeverinë të rrisë prapë tatimet, siç ishte rasti i taksës në
thëngjill (prandaj dhe shtrenjtimi i energjisë elektrike) dhe tatimit në fitim
për bizneset e vogla shërbyese. Të paktën të dhënat e pra të mekanizmave
mbledhës tregojnë për një nënperformancë.
Në fund fare, për të rrumbullakuar
gjithë këta indikatorë, rritja ekonomike e Kosovës do të jetë jo më shumë se
3.8%, apo gati dy herë e gjysmë më pak se sa realisht i nevojitet vendit për të
akomoduar nevojat e punësimit. Meqë pjesa më e madhe e kësaj rritje buron nga
shpenzimet qeveritare, themi se një rritje e tillë jo vetëm që është e
paqëndrueshme (meqë nuk ka sektorin privat si shtytës të saj), por se me
prezencën e korrupsionit dhe anomalive tjera në menaxhimin e parasë publike e
njëjta është rritje e pasurisë së një grupi të marxhinalizuar dhe nuk
përkthehet dot në zhvillim ekonomik. Aspak e habitshëm kur ministrat e qeverisë
sonë merren me ndjekjen e interesave personale, me lojërat e monopoleve, faljes
së aseteve në vend të shitjes e me fiskulltura financiare si deficitet e
padurueshme buxhetore. Kosova fatkeqësisht edhe për një kohë të gjatë do të
ketë politika që bëjnë katrahurë e jo zgjidhje dhe treguesit e sodit nuk janë
asgjë më shumë se pasojë e kësaj katrahure.
No comments:
Post a Comment