Frika nga demonët e ndërmarrjeve publike

Njohësit e cikleve ekonomike e dinë se pas një “bust”-i ka një “boom”, dhe ne pikërisht jemi në hapat e parë të ringritjes ekonomike globale. Kjo është pikërisht koha e duhur për investime dhe nëse ndonjëherë mendojmë për shitjen më optimale, atëherë vonesat janë të paarsyeshme, të paktën ekonomikisht. Ndoshta më në fund institucionet tona duhet të besojnë në ekonomi të tregut dhe të lirohen nga frika se po humbin me shitjen e ndërmarrjet publike. Janë thjeshtë ndërmarrje publike që mbajnë rekorde për anomali.

Eksperiencat nga vendet tjera të tranzicionit kanë konfirmuar qartë se reformat efektive nuk mund të përmbushën të izoluara nga kapacitetet e institucioneve qeveritare dhe mbi të gjitha filozofisë politike. Le të pajtohemi se ne kishim një gap të krijuar nga sistemi edukativ në vend dhe tani po i vuajmë pasojat e një shkollimi improvizues duke përjetuar një gjeneratë të tërë në nevojë dëshpëruese për tu aftësuar; kosto që po i shtynë proceset vazhdimisht. Sikur kjo të mos mjaftonte, filozofia provinciale e klasës politike kripën edhe më tepër një proces që duhej të kalonte shpejtë dhe qetë: privatizimin. Them shpejtë meqë çdo vonesë në tranzicion kishte një kosto për shoqërinë, e para ajo e kualitetit të jetës; dhe them qetë meqë besohej se bindjet mbi ekonominë e tregut ishin aq të forta sa zhurmimet do të ishin të ngulfatura - besohej se njerëzit ishin të ngopur nga sistemi centralist. Kosova nuk kishte as kapacitete të duhura por as bindje filozofike post-tranzicionit.

Në retrospektivë, gabimi më serioz që këto vende si i yni kanë bërë është pikërisht injorimi i mësimeve nga praktikat tjera drejt nevojave për ekonomi të tregut, politikës neutrale dhe stabilitetit ekonomik. Pothuajse shumica e këtyre vendeve kanë favorizuar pozicionin intervenues duke i ofruar tregut zgjedhje më tepër politike se sa logjike. Kosova, si vendi i fundit që përfshihet në valën e tranzicionit ka plot dhjetë vite që mundohet të ndërtojë një sistem ekonomik pro lirisë së tregut. Në këtë proces ajo kishte mundësinë të mësonte nga eksperienca e këtyre vendeve meqë ishte e fundit, po ja që nuk arriti. Nuk arriti meqë patëm një proces të privatizimit jo të koordinuar mire, shpeshherë i akuzuar për korrupsion dhe shitje të vonuara, patëm një grup punëtorësh që ende besonin në fuqitë sindikaliste dhe thirrjet që shteti  e jo tregu duhej tu krijonte vende të reja të punës dhe mbi të gjitha patëm një ngulfatje të besimit politik; në fund të fundit nëse udhëheqësit tanë politik nuk besojnë në ekonomi të tregut atëherë pritjet se dikush në hierarkinë e administratës publike do të nxisë këtë proces do të ishin absurde.

Dhe pas dhjetë vitesh të ritranzicionit ne kemi një paravalë të re privatizimi, të folur e stërfolur për një sërë ndërmarrjesh publike që mbesin pikë reference për të zezat e tregut tonë fragjil. Të ndikuara politikisht me drejtorë e udhëheqës të zgjedhur nga pazaret e partive politike, të mbushura e stërmbushura me fuqi punëtore të pakualifikuar ose për më tepër të futur thellë në lidhje familjare në mes veti, të harruara nga konkurrenca, të gjitha këto ndërmarrje pa asnjë përjashtim, treguan se si prona publike është një përrallë e vjetër bajate por ja që dikur simbolizonte shtyllat ekonomike të prosperitetit shoqëror. Të frikuar nga fuqia e këtyre demonëve ne vazhduam ti adhurojmë ndonëse nga to merrnim asgjë.

Kur në 2009 u proklamua privatizimi i të gjitha ndërmarrjeve publike menduam se procesit të vonuar dikush më në fund po i jepte një fund. Menduam dhe besuam se anomalitë e pafund në këto ndërmarrje do të ishin të shkuara e të harruara. Na u kujtuan faktet se çdo ditë në PTK kemi nga një të punësuar të ri ndonëse nevojat reale janë për reduktim të gjysmës së fuqisë punëtore; kujtuam humbjet qindra milionëshe në kontinuitet të krijuar nga KEK-u për të prodhuar terr; dhe kujtuam Aeroportin e Kosovës që mban rekord për jotransparencë, sikur të ishte pronë private e dikujt trashëguar nga babë e babagjysh. Arsyet qe u dhanë për këto vonesa ishin se në kohë të krizës globale shitja e tyre do të ishte e pamend meqë krijohej një humbje në vlerën e këtyre ndërmarrjeve që do të gjeneronin në një kohë të stabilitetit. Absurde!

Absurde për dy arsye. Këto ndërmarrje, si rezultat i mungesës së efikasitetit në vend se të rrisin vlerën e tyre në vazhdimësi kanë prodhuar amortizim të vlerës vetanake. PTK, sikur të shitej 3-5 vite më parë do të kishte një vlerë sa dyfishi që mund të merr tani. Kjo do të ishte vlerë neto e llogaritur në para të thata. Vlera tjetër e gjeneruar do të ishte e përfshirë në beneficionet nga shërbimet për përdoruesit, punësim më të strukturuar e më të qëndrueshëm dhe sinjal tek investitorët tjerë për një investim të suksesshëm në Kosovë, sinjal që po na mungon për shumë kohë. Absurde, edhe për faktin se në mungesë të njohurive për ciklet e krizave globale ne vazhdojmë të besojmë se kjo është kohë e de-investimeve. Çfarë në të vërtetë po ndodh në tregjet globale është një seri e paparë e valëve investuese. Njohësit e cikleve ekonomike e dinë se pas një “bust”-i ka një “boom”, dhe ne pikërisht jemi në hapat e parë të ringritjes ekonomike. Kjo është pikërisht koha e duhur për investime dhe nëse ndonjëherë mendojmë për shitjen më optimale, atëherë vonesat janë të paarsyeshme, të paktën ekonomikisht. Çdo ditë vonesë do të thotë se po humbim një investitor potencial, dhe çdo ditë vonesë do të thotë se kemi një kosto mbarëshoqërore.

Në anën tjetër kemi KEK-un, që bën PTK-në përkundër këtyre anomalive të duket mjaft mirë. Huazimet për ndërmarrjet publike janë bërë një praktikë e zakonshme në vend. KEK është përfituesi më i madh i këtyre “borxheve qeveritare”. Deri më sot ky gjigant i fjetur  ka marrë mbi 1 miliard euro vetëm nga taksapaguesit kosovar për të kthyer orë të gjata pa furnizim, humbje rreth 45% në prodhim, sistem thellë të korruptuar në të gjitha tenderët publik e deri te punësimi i pakontrolluar në administratë. Të gjitha këto të paguara nga paratë e taksapaguesve kosovarë. Këto para të huazuara nga Buxheti i Kosovës sigurisht se do të kthehen në dyfishin e viteve që janë huazuar, kur rëndësia e tyre për Kosovën do të jetë mjaft simbolike. Por në kohën kur Kosova po merrte hapat e parë drejt formësimit të një shteti serioz dhe stabil, KEK po merrte miliardat e parë për të dhënë asgjë. Shumë argumentojnë mungesën e alternativave tjera, por sikur një tatimpagues të kuptonte se kjo ndërmarrje publike do ti kushtojë atij dhe shoqërisë në këto përmasa nuk besoj se do të kishte një ide të vetme kundër privatizimit parcial të tyre sa më të hershëm. Ka shumë që janë ngopur duke paguar energjinë dy herë: një herë nëpërmjet faturave e herën tjetër nëpërmjet tatimeve.

Në një Kosovë ideale, Aeroporti jonë do të duhej të merrte çdo ditë nga një çmim ndërkombëtar si ndërmarrja më e suksesshme. Nuk besoj se ka ndonjë vend në botë ku një çerek i banorëve të tij (përfshirë dhe emigrantët) shfrytëzojnë transportin ajror të paktën një herë në vit. Po ja që nuk jemi në një vend ideal. Jemi në një vend ku përkundër kërkesës enorme për një shërbim aq të lehtë, ndërmarrja jonë publike gjen çdo arsyetim të mundshëm për të dështuar. Aeroporti është sjellë në vazhdimësi si një ishull i izoluar nga proceset tjera socio-ekonomike në vend; fatkeqësisht për të keq. Kujtoni kohën kur pasqyrat financiare mbaheshin në Excel. Paradokse të tilla vazhdojnë edhe sot. Sa të mjerë!

Dua të them se ndoshta më në fund institucionet tona duhet të besojnë në ekonomi të tregut; ama të besojnë me plot kuptimin e fjalës e jo me fjalë të thata. Të besojnë duke hequr dorë nga një pasuri që dikur i takonte shoqërisë dhe të përcjellin këtë pasuri tek një koncept tjetër, te prona private. Këto ndërmarrje nuk janë edhe aq të shenjta sa janë vet investimet private. Ne nuk duhet të kemi frikë se po humbim ndonjë rast historik. Janë thjeshtë ndërmarrje publike. Fqinjët tanë, të gjithë, kanë eksperienca të shkëlqyeshme në këtë drejtim prandaj le të mësojmë nga ta. Por nëse vazhdojmë të lexojmë parime pro-privatizuese vetëm sa të dukemi më kohor, nëse me të vërtetë nuk besojmë në filozofinë e pronës private dhe produktivitetit të dalë nga konkurrenca atëherë vaj halli për ne. Atëherë kemi bërë një udhëtim të kotë në dhjetë vitet e fundit. Në vitin 2009 Qeveria e Republikës sime shpeshherë pa biznesin/pronën private si të sajën dhe nxori vendime të bazuara në kombinimet e Kanunit të Lekës, Teorisë së Marksit dhe Ligjeve të “bëj se mundem”. E në anën tjetër vendosi pronën private si shembull të zhvillimit. Uroj të mos jetë e njëjta praktikë më. Dua të besoj se viti 2010 do të jetë fillim jo vetëm i privatizimit të këtyre “strehimoreve sociale”, por vit kur më në fund Qeveria do ta sheh biznesin si të shenjtë, si një fillim i mbarë për problemet e pafund. Besoni në biznese!

Sistemi fiskal në Kosovë - Një vështrim pesimist

Sistemi fiskal në Kosovë ndonëse i ri dhe ende i paqëndrueshëm ballafaqohet me ide e sfida nga më të ndryshme. Ndonjëherë këto ide shpesh të kopjuara nga vendet moderne pa analizë mbi gjendjen sociale, ekonomike e politike në Kosovë kanë qenë zanafilla e sfidave shumëdimensionale. Ndonëse arritjet janë të pëlqyeshme për kohën që ky sistem ka marrë që të ngrihet, dobësitë dhe lëshimet prej më të ndryshmeve vazhdojnë të ndodhin. Vendi ynë, që për herë të fundit ka ridizajnuar sistemin fiskal në vitin 1999 dhe njëkohësisht ka kaluar pothuajse një dekadë të tërë në “përpjekje” për ta komplikuar edhe më tej, mund të vijë shumë shpejtë në pikën kur ndërrimi radikal i këtyre politikave nuk është zgjedhje por nevojë. Ndërrimi radikal fillon nga ndërrimet më të vogla, nga perceptimi i vetë sistemit, nga politikat stimuluese dhe përfundon në sjelljen e taksapaguesve dhe dëshirën që ata kanë për të qenë apo jo pjesë e këtij sistemi. Pa qëllim të theksimit të ndonjë problemi specifik brenda këtij sistemi, disa nga të metat janë mjaft evidente dhe nuk kërkojnë angazhim të theksuar për tu zgjidhur. Të tjerat kërkojnë reforma radikale në përmasa gjenerale. Si do që të jetë, nga një vështrim pesimist këto janë dhjetë të metat e sistemit fiskal në Kosovë.

- I -

Eksporti i parave

Kur përfaqësuesit e qeverive të ndryshme në vend paralajmëronin deficit buxhetor në fund të vitit, pritjet për suficit ishin shumë natyrale marrë parasysh eksperiencën e alokimit buxhetor dhe aftësinë për të realizuar projektet e planifikuara. Ndonëse pritjet për suficit ishin mjaft të arsyeshme përkundër planifikimeve dimensionalisht të kundërta, pritjet për eksportim të tij jashtë vendit ishin një veprim shumë befasues. Në kohën kur valët e krizës globale kishin marrë Ballkanin Perëndimor, në mungesë të alternativave ose edhe dëshirës për të dhënë atë vlerë shtese në punë që do të sillte ide më inovative, institucionet tona dërgojnë edhe një vagon me para drejt bankave evropiane. Këtë herë, këto para ishin të taksapaguesve kosovar. Me fjalë të tjera, jo vetëm që këto para nuk u investuan në kohën e duhur për Kosovën, por ato u morën nga tregu i saj, në kohën kur kërkesa për ofertë monetare kishte arritur rekordet e shekullit të ri dhe ju dhuruan evropianeve përkundër thirrjeve të vazhdueshme se Kosova ka nevojë për to. Sot askush nuk din se pse u dërguan ato jashtë, se ku saktësisht ndodhen këto para, sa përfiton Kosova nga to dhe sa është shuma totale e pasurisë tonë të deponuar jashtë vendit.

Thënë thjesht, kosovarit i është pamundësuar investimi i parave të tij meqë është dashur të paguajë obligimet tatimore, më pas këto obligime janë mbajtur për një vit diku në bodrumet e thesarit të Kosovës dhe përfundimisht pa u shfrytëzuar fare janë dërguar në banka e huaja për të marrë një interes simbolik. Nëse institucionet nuk dinë ti shfrytëzojnë paratë e tatimeve, mos ti mbledhin fare meqë tregu din vetë dhe shumë më mirë si dhe ku ti alokojë.

- II -

Komplikueshmëria fiskale

Do të ndiheni mjaft të befasuar kur kuptoni se sistemi tatimor përfiton nga një punonjës me pagë mesatare në Kosovë më shumë se nga një biznes me qarkullim gjysmë milionëshi. Ndonëse një fakti të tillë vështirë mund ti japësh suport ligjor, për shkak të implikimeve të palëve, një bisedë e sinqertë me miqtë tuaj ju sjell në po të njëjtin përfundim. Tani, këto defekte në sistemin tonë asnjëherë nuk kanë gjetur as aprovimin mbi ekzistencën e tyre nga institucionet fiskale dhe si shumë dukuri tjera mbesin sekreti i pathënë publikisht por i pranuar në shoqëri. Pavarësisht kësaj, kur kupton se ekonomia informale në vend sillet rreth 30-35%, se buxheti humb po aq sa mbledh dhe se edhe kur i mbledh bën trajtim me standarde të dyfishta, atëherë sheh se argumentet fatkeqësisht janë në anën tuaj.

Të dhënat në Administratën Tatimore tregojnë se 70% e shumës së inkasuar rrjedh nga një numër shumë i vogël i bizneseve. Për më tepër, me 700 inspektorët tatimorë në dispozicion, kjo administratë nuk mbulon as 8% të 60.000 bizneseve aktive në vend. Kjo matematikë e thjeshtë tregon se realisht pjesa më e madhe e bizneseve as që kanë rënë ndonjëherë në kontakt të drejtpërsëdrejti me inspektorët tatimor dhe se shuma e obligimit tatimor të tyre bëhet thjeshtë në sinqeritetin e tyre dhe në libra pa numër serik që blihen madje edhe nëpër kioska. E në rastet kur ata bien në kontakt, fuqia e trajtimit të dyfishtë nga përfaqësuesit tatimorë është jashtëzakonisht e madhe.

Defekti qëndron në komplikueshmërinë e sistemit fiskal. Kosova ende pa përfunduar mirë ndërtimin e sistemit të ri fiskal ka nevojë për reforma të mëdha. Problemet lindën qysh në fillim kur më tepër u bë imponim i sistemit bazuar në përvojat perëndimore që aspak nuk përkonin me realitetin e ri të krijuar në Kosovë, me aftësitë e institucioneve financiare dhe përfundimisht me normat shoqërore të kosovarëve dhe mënyrës së perceptimit fiskal. Ligjet u ngarkuan e u mbingarkuan me anekse të veçanta deri në momentin kur sistemi fiskal u bë i pakuptueshëm për shumicën dërmuese të kosovarëve. E kur sistemi mbetet i pakuptuar, kur subjektet nuk kanë asnjë ide se çfarë obligime tatimore duhet të kenë, ose pse duhet ti kenë ato atëherë pritjet për evazion të përmasave tona janë reale. Sistemi fiskal kërkon thjeshtëzim radikal. Kërkon tatime të rrafshëta pa ndonjë përjashtim. Vetëm si i tillë mund të konsiderohet adekuat për rrethanat ekonomike të Kosovës.

- III -

Drejtësia

Ka më tepër se 1 vjet që kur Qeveria e Kosovës vazhdon tu japë paga policëve të suspenduar, me përkatësi etnike serbe të cilët refuzuan ti shërbejnë qytetareve të Republikës së Kosovës për shkak bindjeve të tyre politike. Ka më shumë se një vit që në Kosovë lindën institucione paralele në të cilat punojnë shërbyesit civil që paguhen nga buxheti i Kosovës por i shërbejnë agjendës dhe aktiviteteve të qeverisë së vendit fqinj. Fjalori politik le ti quaj këto sjellje “diskriminim pozitiv të minoriteteve” ose “balancë etnike” në shtetin tonë multietnik. Le ti quaj si të dojë, madje le të gjejë fjali të reja që tingëllojnë bukur politikisht, megjithatë fjalori ekonomik dhe logjik i quan këto asgjë përveç keqpërdorim të drejtës morale të çdo taksapaguesi.

Shteti ynë i ri, me një buxhet të varfër që mezi kalon 1 miliard euro, me nevoja nga më të ndryshmet, gjen luksin që të kompensojë aktivitete të thata. Nuk mendoj se ndonjë taksapagues dëshiron të mbaj në xhepin e vet shërbyes që nuk i kontribuojnë atyre në një formë apo tjetër. Madje, nuk ka vend në botë që një shërbyes civil të paguhet duke mos bërë asgjë. Po sikur një kosovar me përkatësi etnike tjetër të lëshonte policinë e Kosovës atëherë a do të bënte të njëjtën gjë Qeveria? Për Kosovën nuk ka fort rëndësi nëse paguhen apo jo disa policë që nuk punojnë, në fund të fundit shuma e dhënë nuk do të bënte ndryshime epokale. Ka rëndësi parimi dhe trajtimi i taksapaguesve dhe qytetarëve të saj. Ky parim siguron që çdo shërbyes publik të paguhet për kontributin që i jep shoqërisë. Sikur obligimet tatimore të përcaktoheshin mbi parimin e drejtësisë, nuk besoj se ka njeri që mund të kërkonte ligjërisht pagesën e tatimeve nga asnjëri prej nesh. Ne nuk kemi para për ti falur.

- IV -

Huazimet

Huazimet për ndërmarrjet publike janë bërë një praktikë e zakonshme në vend. Korporata Energjetike është përfituesi më i madh i këtyre “borxheve qeveritare” që nga paslufta. Deri më sot ky gjigant i fjetur  ka marrë mbi 1 miliard euro vetëm nga taksapaguesit kosovar për të kthyer orë të gjata pa furnizim, humbje rreth 45% në prodhim, sistem thellë të korruptuar në të gjitha tenderët publik e deri te punësimi i pakontrolluar në administratë. Të gjitha këto të paguara nga paratë e taksapaguesve kosovarë. Këto para të huazuara nga Buxheti i Kosovës sigurisht se do të kthehen në dyfishin e viteve që janë huazuar, kur rëndësia e tyre për Kosovën do të jetë mjaft simbolike. Por në kohën kur Kosova po merrte hapat e parë drejt formësimit të një shteti serioz dhe stabil, KEK po merrte miliardat e parë për të dhënë asgjë. Shumë argumentojnë mungesën e alternativave tjera, por sikur një tatimpagues të kuptonte se kjo ndërmarrje publike do ti kushtojë atij dhe shoqërisë në këto përmasa nuk besoj se do të kishte një ide të vetme kundër privatizimit parcial të tyre sa më të hershëm. Ka shumë që janë ngopur duke paguar energjinë dy herë: një herë nëpërmjet faturave e herën tjetër nëpërmjet tatimeve.

- V -

Tatimi në konsum

Kur për herë të parë në Kosovë u vendos tatimi në konsum, i njohur si Tatimi në Vlerën e Shtuar, u parashikuan implikimet e para në çmimet e produkteve finale. Megjithatë këto implikime ishin kostoja e pritur dhe e arsyeshme e TVSH-së, si çdo tatim tjetër, kosto kjo e domosdoshme për një qëndrueshmëri buxhetore dhe mundësi më të mëdha për shpenzime qeveritare. Problemi i TVSH-së lindi me sferën biznesore dhe mënyrën e vjeljes së tij. Për shkak të resurseve dhe aftësive të kufizuara të kapitalit human, u vendos që TVSH-ja të mblidhet në pikat kufitare duke rënduar kështu bizneset në përmasa jashtëzakonisht të mëdha. Sot një investitor që importon teknologji, lëndë të parë ose asete tjera për të hapur një biznes ose për zgjerimin e biznesit ekzistues, ende pa filluar punën, ende pa vendosur këtë teknologji, ende pa bërë as të vetmin hap operacional duhet që në doganat e Kosovës të paguaj 16% të vlerës së importuar. Investitori qysh në fazën para-operacionale detyrohet të ngarkojë dukshëm rrjedhën e parasë e në kushte të mungesës së mjeteve qarkulluese në treg kjo ngarkesë është edhe më e rëndë.

Zërat e shumtë nga komuniteti i biznesit për heqjen e kësaj ngarkese në dogana nuk u dëgjuan asnjëherë. Alternativat e dhëna mbështesin praktikat globale ku TVSH mblidhet brenda kufijve dhe vetëm pas operacionalizimit të investimit të dhënë. Këto alternativa mbështesin idenë e regjistrimit të importit në dogana, e më pas vjeljen e TVSH-së brenda Kosovës kur biznesi fillon përdorimin e importit të dhënë. Megjithatë problemi është shumë më i rëndë se në dukje të parë. Problemi lidhet me formën dhe pakujdesinë e regjistrimit të bizneseve në Ministrinë e Tregtisë dhe Industrisë. Nëse institucionet doganore do të bënim vetëm regjistrimin e vlerës por jo edhe vjeljen e pagesës atëherë biznesi në momentin e parë që fut këtë vlerë brenda kufijve të Kosovës ka mundësi të arrtë të zhduket nga faqja e dheut dhe e tërë vlera e mbetur e papaguar të regjistrohet si pjesë e bankrotimit potencial. Mundësitë i krijohen nga format e regjistrimit të biznesit. Ka shumë raste në Kosovë që bizneset regjistrohen në emër të personave joekzistent, për më tepër në emër të personave të vdekur. Këtë gap ekzekutues disa biznese mund ta përdorin për qëllime evazive duke vënë institucionet në ndjekje të fantazmave.

Si do që të jetë, situata aktuale nuk është aspak e favorshme për klimën biznesore. Duhet të shtrëngohen kriteret për regjistrimin e bizneseve, duhet të rritet monitorimi i tyre dhe përfundimisht duhet inkurajuar transaksionet bankare për një pasqyrë më të saktë dhe më të lehtë. Vetëm atëherë mund të bartet ngarkesa e TVSH-së nga doganat në territorin e Kosovës dhe kështu të lehtësohet barra ndaj bizneseve.

- VI -

Amnestia

Amnestia fiskale ndonëse praktikë e re, në literaturën fiskale zë vend mjaft kundërthënës. Në njërën anë faljet fiskale në afat të shkurtë mund të rrisin inkasimin e të hyrave nga tatimet me kosto mjaft të ulët dhe njëkohësisht i risjellë evazionistët në “rrugë të mbarë”. Kjo është jashtëzakonisht e rëndësishme sidomos në rastet kur subjektet e caktuara pa ndonjë qëllim evaziv nuk deklarojnë të hyrat reale. Në anën tjetër faljet fiskale japin efekte mjaft negative në afat të gjatë nëpërmjet dekurajimit të taksapaguesve të rregullt nga trajtimi jo i barabartë si dhe dhënies së sinjaleve se ka evazion të lartë në vend e që rrjedhimisht nxitë sjelljet oportunistike të subjekteve të ndryshme.

Sot, është e pranueshme të thuhet se amnestia fiskale është një praktikë e zakonshme. Megjithatë, edhe pse e zakonshme në disa vende, opinioni gjeneral i njohësve të kësaj lëmie është se këto programe sjellin rezultate pozitive afatshkurta në kurriz të një kostoje që mund të rrezikojë sistemin fiskal seriozisht. Por çfarë e bën një amnesti fiskale të suksesshme për Kosovën? Janë tri kritere universale e lehtë të matshme: reagimi i bizneseve që në të kaluarën kanë qenë evazionistë dhe tani kanë një rast të ri, reagimi i bizneseve që në të kaluarën kanë bërë deklarime të rregullta dhe vazhdojnë të bëjnë, dhe përfundimisht suksesi i masave qeveritare pas përfundimit të periudhës amnestuese.

Tani, kur falja fiskale është një histori, rezultatet janë mjaft dekurajuese. Përgjigja e bizneseve të cilave “i’u është shtrirë dora” është injoruese dhe aspak e kënaqshme. Ndoshta këto biznese ende nuk janë zgjuar apo nuk dëshirojnë të zgjohen nga komforti që i u është dhënë me vite. Në anën tjetër reagimi i pjesës tjetër të bizneseve është kundërshtues ndaj pabarazisë në trajtim fiskal. Për më tepër, nuk do të ishte befasuese fare reagimi evaziv i këtyre bizneseve të shëndosha në një të ardhme të afërt pikërisht për shkak të një trajtimi të tillë. Sa për forcimin e qëndrimeve institucionale karshi evazionistëve ato kanë mbetur të njëjta. Duhet theksuar se Amnestitë ndodhin vetëm një herë në gjeneratë. Kosova ka humbur këtë rast qysh tani.

- VII -

Arkat Fiskale

Ndonëse projekti i arkave fiskale është i mirëpritur dhe kaherë i thirrur, institucionet duhet të kenë parasysh rezistencën e bizneseve që buron nga përvoja dy dekadëshe e veprimit në informalitet të pjesërishëm ose të plotë. Vështirë mund të pritet ndonjë participim vullnetar i tyre në drejtim të bindjes ndaj sistemit fiskal, prandaj është e nevojshme mbështetja shumëdimensionale për këtë projekt. Fillimisht duhet miratuar ligjin mbi arkat fiskale, më pas duhet rritur kapacitetet mbikëqyrëse të administratës tatimore dhe së fundi gjygjësori duhet të sigurojë trajtimin e rasteve që vazhdojnë aktivitetet evazive. Projekti i arkave fiskale është projekti më i rëndësishëm deri më tani që institucionet mund të marrin në spektrin fiskal. Projekti, nëse implementohet si duhet, mund të jetë kthesë e veçantë në luftën kundër informalitetit.

Megjithatë, ky projekt nuk duhet marrë si i garantuar. Arkat fiskale nuk janë mekanizma human por makina që komandohen nga pronarët e tyre. Si të tilla ato regjistrojnë vetëm transaksionet që pronarët dëshirojnë ti regjistrojnë prandaj është normale të mos pritet ndonjë veprim automatik i tyre dhe siguri për regjistrime të plota. Tendencat e obliguesve do të jenë për shmangie të regjistrimit të transaksioneve, por janë inspektorët ata që duhet të sigurojnë se çdo euro e qarkulluar nga subjekti përkatës është regjistruar. Arkat fiskale mund të kenë sukses vetëm nëse probabilitetit i auditimit nga administratorët tatimorë është i lartë dhe kjo gjendje i shtynë pronarët që patjetër të regjistrojnë aktivitetet e tyre, në të kundërtën ata do të ballafaqohen me gjobitje të rënda.

Arkat fiskale janë vetëm një nga shumë elementet që ndihmojnë luftën kundër evazionit. Mbi të gjitha është faktori human ai që determinon përhapjen apo ndalesën e kësaj dukurie. Administratat Tatimore e Kosovës ka numrin më të ulët të inspektorëve tatimorë për kokë banori në tërë Europën. Të njëjtit marrin paga shumëfish më të ulëta se kolegët e tyre në rajon dhe për më tepër karshi fuqisë së bizneseve e në mungesë të policisë financiare këta administratorë janë thjeshtë të pafuqishëm. Përveç kapitalit human dhe zbatimit të ligjit faktorët si gatishmëria vullnetare, besimi në institucione, shpenzimet qeveritare, korrupsioni dhe normat e ndryshme shoqërore janë elemente që përcaktojnë vendimin e bizneseve për ti përmbushur ose jo obligimet fiskale.

- VII -

Normat tatimore

Ulja e normave tatimore e bërë nga kjo Qeveri ka qenë hapi më i qëlluar në Kosovën e pasluftës. Vendimi i tillë ka ndihmuar zhvillimin e bizneseve dhe shpërndarjen e barrës tatimore tek të gjithë pjesëmarrësit. Pozitiviteti më i lartë vjen nga ulja e tatimit në korporatë nga 20 në 10%. Kjo e bëri Kosovën shumë më atraktive në tregun global. Megjithatë, në valën e optimizmit mbet i harruar rritja e TVSH-së nga 15% në 16%. Ndonëse u proklamua si rritje prej “vetëm 1 %” e vërteta është se TVSH është rritur për 1 pikë të përqindjes dhe kjo është e barabartë me 6.6%. Ky ndryshim mjaft i lartë u mbajt në karantinë të heshtjes.

Ndryshimi i tillë rezultoi me një efekt të vetëm: rritjen e çmimeve. Politikbërësit në Kosovë shpesh kanë ide të gabuara gjatë përcaktimit të ndonjë tatimi. Ata besojnë se qytetarët/bizneset që krijojnë apo fitojnë ndonjë të ardhur janë po të njëjtit që paguajnë dhe mbajnë barrën e tatimit përkatës. Çfarë ata nuk marrin parasysh është se nëse dikush është subjekt i ndonjë obligimi tatimor atëherë sjelljet e tyre në treg ndryshojnë, duke bartur kështu barrën tek ata të cilët nuk ishin targetuar fillimisht nga politikbërësit. Ndoshta është e arsyeshme të besohet se gjatë përcaktimit të ndonjë tatimi në Kosovë nuk është bërë ndonjë analizë mbi incidencën fiskale (kush përfundimisht bartë barrën e tatimit), por edhe sikur të ishte bërë ndonjë analizë e tillë rezultatet ose janë injoruar ose janë konsideruar si “kërcënim” për komfortin që politikat e deritanishme kanë siguruar. Hendeku i krijuar në buxhet nga ulja e normave tatimore ka mundur lehtë të mbulohet me rritjen e akcizave në të mira të luksit si duhan, alkool madje edhe vetura. Ka qenë shumë më mirë të targetohen shtresat konsumuese të të mirave të luksit se sa një gamë e gjerë, pothuajse e tëra e taksapaguesve.

- IX -

Transparenca Institucionale

Ekonomitë e tranzicionit përmbajnë tipare që kryesisht mund të konsiderohen si pengesa në shumë procese të shoqërisë. Një nga tiparet e tilla në shumicën e rasteve është edhe roli i qeverisë dhe shtetit në ekonomi. Në njërën anë, vendimet dhe veprimet në sferën ekonomike varen dukshëm nga veprimet politike të qeverisë si dhe nga fuqia e lirisë së të vepruarit që ajo siguron. Në anën tjetër, përvojat nga vendet e tranzicionit tregojnë ndikimin e opinionit publik në rolin e mirëfilltë të qeverisë. Studimet empirike në Kosovë tregojnë se një nga arsyet se pse qytetarët nuk paguajnë detyrimet e tyre fiskale është besimi se qeveria shpenzon kot tatimet në vend të ofrimit të të mirave publike dhe shërbimeve. Evazioni fiskal mund të konsiderohet si “përgjigje e arsyeshme” ndaj performancës së varfër të shtetit, duke shtyrë kështu relacionin qeveri-qytetar në një cikël domino. Por kush duhet ndërprerë këtë cikël?

Përvojat e ekonomive të tranzicionit shohin Qeverinë si përgjegjëse dhe fuqiplotë për një reformë të tillë. Para së gjitha janë pikërisht qeveritë ato që kanë fuqinë e gjenerimit të situatave të reja politiko-ekonomike. Roli i Qeverisë së Kosovës, që padyshim nuk kufizohet vetëm në sigurimin e kornizave institucionale, ndikon edhe ambientin ekonomik, si dhe sjelljen e agjentëve që veprojnë në të. Me fjalë të tjera një euro e shpenzuar nga qeveria ndikon vendimin e qytetarëve apo bizneseve për të kontribuar apo jo vullnetarisht një euro shtesë në buxhetin e konsoliduar të Kosovës. Reformat e suksesshme në Kosovë nuk kërkojnë vetëm përmirësimin e sistemit fiskal, por edhe reformimin e shpenzimeve buxhetore. Institucionet qeveritare që respektojnë preferencat e qytetarëve do të kenë mbështetje më të madhe krahas atyre shpenzimet e të cilave shihen si të paarsyeshme. Një qeveri që angazhohet me rregullat e demokracisë direkte (involvivim e qytetarëve në procesin e vendimarrjes) i imponon vetës kufizime në fuqinë e saj por me këtë dërgon mesazh se taksapaguesit shihen si individë përgjegjës. Për më tepër, rregullat e demokracisë direkte bëjnë me dije se qytetarët nuk shihen si votues injorantë apo të pakuptueshëm, por se preferencat e tyre merren parasysh në proceset politike. Sa më e lartë të jetë pjesëmarrja e taksapaguesve në vendimmarrje më tepër marrëveshja me qeverinë mbështetet në besim duke rezultuar kështu në moral më të lartë fiskal.

Sistemi fiskal duhet të jetë i dukshëm para çdo kosovari dhe kjo duhet të jetë një ndër objektivat kryesore të Qeverive të Kosovës. Arsyeshmëria, transparenca dhe efikasiteti i shpenzimeve buxhetore janë parakusht për çfarëdo përgjigje pozitive të shoqërisë ndaj sistemit shtetëror, përfshirë këtu edhe sistemin fiskal.

- X -

Taksapaguesit

E fundit por më e rëndësishmja është sjellja e taksapaguesve. Thuhet se tatimet janë të pashmangshme, megjithatë përgjatë historisë së tatimeve njeriu ishte i prirë ti shmangej atyre nëpërmjet formave ilegale. Sot individët, firmat dhe entitetet tjera paraqesin raporte të pandershme duke deklaruar të ardhura, profite dhe përfitime më të pakta. Qytetari është çelësi i zgjidhjes së krizës evazive që po merr pothuajse gjysmën e ekonomisë tonë.

Le ta ballafaqojmë, evazioni fiskal është bërë normë shoqërore në Kosovë. Për të kuptuar se sa tolerant ndaj evazionit janë kosovarët merreni një shembull nga përditshmëria jonë. Sa prej nesh kërkojnë faturë pasi të kenë një kafe në ndonjërën prej kafiterive tona, sa prej nesh kërkojnë biletë parkingu, faturë nga taksi ose faturë nga shumë shërbimet e produktet që ne konsumojmë brenda një dite? Pas luftës së fundit, ne kishim rastin e njëjtë me pagesën e energjisë elektrike, kur konsiderohej se pagesa e saj nuk bëhej nga pjesa më e madhe e shoqërisë dhe ky percepcion shndërroi dukurinë e mospagesës në një akt shumë normal brenda normave shoqërore, për të mos thënë se ata që paguanin energjinë elektrike vullnetarisht nuk kuptoheshin nga të tjerët. E njëjta ndodh edhe me sistemin fiskal.

Të ndërrosh një normë shoqërore, në këtë rast shprehinë e ikjes së tatimeve, është një sfidë mjaft e rëndë për çdo institucion qeveritar. Aplikimi i denjë i ligjit është faktori thelbësor por jo i vetëm në luftimin e kësaj dukurie. Nëse shoqëria jonë dëshiron të bëjë një akt patriotik për këtë shtet atëherë le të fillojmë nga eliminimi i dukurive negative brenda secilit prej nesh. Le të fillojmë të ndihemi dhe të sillemi si kontribuues në ndërtimin e këtij shteti edhe nëpërmjet përmbushjes së obligimeve tona qytetare. Le ti shpallim luftë edhe ne evazionit fiskal dhe ngurtësisë së tij si normë shoqërore pavarësisht nga veprimet dhe politikat fiskale të institucioneve qeverisëse. Të ndihmosh ndërtimin modern të Kosovës është akti më i lartë qytetar i çdo kosovari. Në fund të fundit ishim ne që krijuam këtë cikël negativ prandaj është përgjegjësi e jona ta çrrënjosim atë. Le të krijojmë shprehi të reja me krijimin e shtetit të ri.

Destinacioni Kosovë - Kjo Parajsë Bankare

Nuk guxon të ketë asnjë argument mbi lartësinë e kthimit të investimeve që një subjekt mund të ketë përderisa ky subjekt ka për qëllim maksimizimin e fitimit, por për hir të logjikës analitike pyetja që unë shtroj është se mos koncentrim i sistemit bankar në një numër të vogël institucionesh po e shpie këtë sektor në një status-quo oligopolistik? A mundet tregu dhe qeveria të sjell sistemin bankar në një situatë më optimale?

Roli i sektorit bankar në ekonomi është thelbësor në të gjitha zhvillimet socio-ekonomike. Ne dimë se ato janë shtytësit kryesorë të rritjes ekonomike meqë japin kontribut të pakrahasueshëm drejt zhvillimit lokal e nacional. Ne dimë se sektori bankar global po kalon kohë të turbulencave i prekur thellë nga efektet recesive. Dimë për borxhet e këqija dhe për brengosjet mbi strukturën e bilancit të gjendjes së tyre.  Dimë se sistemi jonë bankar mbetet fatmirësisht i paprekur nga vala e krizës globale. Dimë nga përvojat e vendeve tjera se  institucionet financiare mbajnë përgjegjësi sociale nën ombrellën e parimeve të OECD-së. Dimë se ato hapin vende të reja pune, se ofrojnë kredi me kushte të volitshme, se i paraprijnë proceseve inovative financiare, se ndihmojnë në rritjen e bizneseve, hulumtim dhe zhvillim mbarëkombëtar. Megjithatë, ne tani gjithashtu dimë se bankat në ekonominë më të varfër evropiane, atë të Kosovës, realizojnë kthimin më të lartë të aseteve dhe kapitalit aksionar përkundër normave dy-trefish më të larta se të tregjeve ndërkombëtare. Kjo është pasqyra e sistemit tonë financiar karshi atij evropian.

Para se ti japim medaljen e krenarisë sistemit të ri bankar në shtetin e ri kosovar, le ti japim fillimisht një vështrim më të sheshtë. I krijuar tërësisht i ri pas luftës, sistemi bankar ballafaqohej me ankthin më të tmerrshëm që bankat mund të kenë ndonjëherë: besimin. Kosovarët në fillim të viteve 90-ta kishin humbur pasuritë e tyre në bankat e atëhershme dhe pothuajse 10 vite më vonë sistemi modern me kapital plotësisht të huaj po vinte themelet mbi të atij popullist që me vite kishte thyer rregullat e operimit logjik financiar. Të ballafaquar me hezitim për të depozituar kursimet e kosovarëve bankat po vazhdonin marshin e tyre në një treg plotësisht të paeksploruar financiarisht. Kërkesa për burime financiare në një vend rindërtues ishte e pafund përkundër ofertës së pakët kreditore. Dhjetë vite pas këtij fillimi të vështirë secili prej nesh renditet në vargun e lëvdatave për qëndrueshmërinë financiare të sektorit bankar, një ndër komponentët kyç për zhvillim të mëtutjeshëm ekonomik të vendit. Këto banka rindërtuan një sistem nga zeroja, kthyen besimin, vendosën kritere të operimit korporativ që dallonin shumë nga ato operime familjare me të cilat ishim mësuar kaherë. U bënë institucione të respektuara dhe ëndrra e karrieristëve bankarë.

Sot bankat në Kosovë po kalojnë një periudhë ekspansive dhe mjaft të qëndrueshme. Stabiliteti dhe qëndrueshmëria e tyre garantohet me sjelljen e kosovarëve karshi këtyre institucioneve. Të ju kujtojmë se këtë vit depozitat në këto institucione kanë arritur 1.7 miliard euro duke shënuar kështu një rritje prej rreth 25% në krahasim me vitin e kaluar Ky 25% tregon shumë. Tregon se bankat kanë besimin e qytetarëve, tregon se këto institucione në kohë të krizës globale financiare janë të qëndrueshme, por jo vetëm aq, ato madje shënojnë edhe rritje marramendëse. Matjet e normave të kthimit të aseteve dhe kthimit të kapitalit aksionar tregojnë se sistemi bankar në Kosovë shënon performancën më të mirë në tërë regjionin.

Në Prill të këtij viti,  Riinvest i mbështetur nga Cipe në Washington publikoj rezultatet e një hulumtimi mbi “Qeverisjen Korporative dhe Transparenca në Institucionet Financiare në Kosovë” si pjesë e projektit mbi Qeverisjen Korporative në Kosovë. Raporti u paraqit para një audience plotësisht njohëse e fushës financiare dhe morri përkrahje mjaft të gjerë për gjetjet e tij. Gjetjet ishin bërë nga analiza përmbledhëse gjithmonë me referencë drejt raporteve të shumta të autoriteteve financiare në vend. Ishte një përmbledhje e fakteve dhe një rishqyrtim i tyre nën spektrin e Qeverisjes Korporative të këtyre institucioneve. Nga të gjitha elementet e qeverisjes së mirë njëri bëri përshtypje më tepër, ai i relacionit në mes institucioneve dhe shoqërisë si hisenikët parësorë të tyre. Bëri përshtypje meqë disa nga treguesit ishin mjaft befasues. Ishte befasues raporti në mes kredive të dhëna dhe bruto produktit vendor raport ky më i ulëti në rajon madje 4 herë më i ulët se i atij të Malit të Zi. Ishte befasues kthimi i kapitalit të investuar që arrinte 22% pas një rritje mjaft impresive në të gjitha vitet e operimit, kthim ky më i larti në rajon pothuajse dy herë më i lartë se ai i bankave që realizonin në Shqipëri. Ishin befasuese normat e interesit që pandërprerë kishin shënuar rritje nëpër vite dhe tani në 2009 po mbanin primatin e normave më të larta në tërë Evropën. Dhe mbi të gjitha, ishte befasues mburoja e vetme e arsyeve të bankave në Kosovë, kthimi jo i sigurt i mjeteve, ku pavarësisht argumenteve të këtyre bankave Kosova po printe për së mbari me kreditë më të ulëta të këqija në rajon dhe më gjerë. Një lidhje logjike dhe aspak analitike e këtyre treguesve bënte Kosovën parajsë financiare. Norma të interesit prej 14%, kredi të këqija prej vetëm 3.7%, kthim të kapitalit akcionar prej 22% në një sistem kredidhënës tradicional ku kreditohet vetëm dhe vetëm në proporcion të depozitave të krijuara nga i njëjti treg bënin që Kosova të jetë  ëndërr e çdo banke.

Por mbi të gjithë treguesit e përmendur, njëri bëri përshtypje më tepër. Ishte koncentrimi i tërë sistemit bankar në vetëm tri institucione. Rreth 90% e aseteve të gjithmbarshme në Kosovë, rreth 88% e depozitave dhe rreth 82% e kredive ishin të koncentruara në vetëm tre institucione financiare.

Supozimi për sjellje oligopolistike rrjedh nga ngurtësia e normave të interesit. Nëse një numër i vogël i subjekteve kontrollon 90% të aseteve, depozitave dhe kredive me norma të interesit nga më të lartat në Evropë dhe realizon kthim në kapital akcionar prej 22% atëherë çfarë është motivimi i këtyre institucioneve të hynë në konkurrencë në mes veti? Konkurrenca potenciale do të bënte që këto banka të rrisin ofertën kreditore. Rritja e ofertës kreditore do të bëhej vetëm me importimin e kapitalit të tyre nga tregjet e huaja. Përfundimisht, rritja e ofertës do të ulte normat e interesit derisa kthimi në kapitalin aksionar do të mbetej i njëjtë. Atëherë pse duhet të presim që këto subjekte të bëjnë një gjë të tillë nëse përfitimet e tyre mbesin konstante. Dikush mund të argumentojë përgjegjësinë sociale si pjesë të Qeverisjes Korporative, por kjo përgjegjësi përveç rrezatimit moral që jep nuk mund dhe nuk duhet të ketë ndonjë qëndrueshmëri logjike biznesore për asnjë investitor.

Mbetet konkurrenca dhe institucionet qeveritare në Kosovë. E para është e dobët karshi një fuqie prej 90% të tregut. Ndonëse Banka Qendrore ka bërë çdo gjë që është e mundur të liberalizojë licencat për operim situata e krijuar më tepër është pasojë e vonesave në liberalizim. Sot është pothuajse e pamundur që një subjekt i ri të bëjë ndonjë konkurrencë të denjë për shkak të barrierave joligjore të hyrjes në tregun financiar. Në anën tjetër institucionet qeveritare nuk kanë bërë as të vetmen lëvizje për të përdorur mekanizmat që do të rrisnin ofertën kreditore e që më pas do të ndikonte drejtpërsëdrejti në uljen e normave të interesit. Këto mekanizma mbajnë emrin e gjygjësorit, regjistrimit kadastral, të ligjit mbi letrat me vlerë që do ti mundësonte qeverisë lëshimin e fletobligacioneve. Ato mbajnë emrin e 1 miliard eurosh të deponuara në banka ndërkombëtare. Ky 1 miliardësh përbën 70% të depozitave në vend dhe kureshtja jonë lidhet me mosbesimin që institucionet tona kanë ndaj bankave vendore. Nëse kosovarët ndjehen plotësisht të sigurt për të depozituar kursimet e veta në këto institucione atëherë çfarë pengese kanë institucionet tona që të ndjekin të njëjtën vijë të besimit. Arsyet financiare janë më tepër një farsë figurative. E vërtetë se këto fonde do të sigurojnë disa miliona euro në emër të interesit që marrin por paramendoni efektin e tyre sikur këto fonde nëpërmjet linjave kreditore tu ofroheshin bizneseve? Efekti primar do të ishte në rritjen e bizneseve dhe hapjen e vendeve të reja të punës. Së dyti, rritja e ofertës monetare do të ndikonte normat e interesit si alternativë e depozitave ekzistuese. Së treti një infuzion 1 miliardësh në ekonomi nëpërmjet efekteve të multiplikatorit do të ringjallte tregun kosovar duke ndikuar drejtpërsëdrejti në mirëqenien e kosovarëve. Mekanizëm tjetër mund të ishte edhe nxitja e rritjes së fondeve të huaja nga të gjitha bankat në Kosovë, fonde këto që rrjedhimisht do të rrisnin ofertën monetare.

Si do që të jetë, ne nuk presim që bankat në Kosovë të ulin profitet e tyre për hir të zhvillimit të bizneseve. Ato kanë strategji të rezervuar në një treg pa gjygjësor të ndërtuar mirë dhe në një treg që mbi të gjitha ju siguron qetësi në aspektet konkurrenciale. Megjithatë, është natyralisht e pritshme që institucionet tona të ndërtojnë një sistem ligjor që trajton më shpejtë çështjet bankare, të pfillojë e përfundojë regjistrimin kadastral që jep një skanim më optimal të pasurisë së secilit, të aprovojnë sa më shpejtë ligjin për letra me vlerë, të konsiderojnë seriozisht kthimin e fondeve të taksapaguesve kosovar që nëpërmjet sistemit bankar tu servohet bizneseve. Presim që të ketë lëvizje të koordinuara në mes Qeverisë, Parlamentit dhe Bankës Qendrore që do të ndikonin indirekt në uljen e normave të interesit në vend, norma të cila me të madhe po i ngufatin bizneset dhe që për 10 vite me radhë paraqesin barrierën kryesore të zhvillimit të tyre.